Archeologische kaart IJsselmeergebied

De landschappelijke en archeologische ontwikkeling van het IJsselmeergebied is in 5 perioden opgedeeld. Per periode is een landschapskaart en een kaart met archeologische zones gemaakt. Elk kaartbeeld wordt toegelicht en voor elke zone zijn onderzoeksthema’s en –vragen geformuleerd. De archeologische onderzoeksvragen zijn geclusterd op basis van landschappelijke en culturele termen: keileem, dekzand, bewoning, begraving, ritueel, economie/infrastructuur.

De onderscheiden perioden zijn de volgende:

• Periode 1: Jagers en verzamelaars in een droog landschap (9000 - 7000/6500 v. Chr.)
• Periode 2: Jagers en verzamelaars en vroege boeren in een natter wordend  landschap (7000/6500 - 3400 v. Chr.)
• Periode 3: Boeren op droge refugia in een nat landschap (3400 - 800 v.Chr.)
• Periode 4: Veenontginning en vroeg-maritieme ontwikkelingen (800 v. Chr. - 1250 na Chr.)
• Periode 5: Het Maritieme landschap (vanaf 1250 na Chr.)   

Wat levert het op

In het IJsselmeergebied worden talrijke projecten uitgevoerd waarvoor archeologisch onderzoek op grond van wet- en regelgeving nodig is. Denk aan het verdiepen van vaargeulen, dijkversterkingen, zandwinning, het aanleggen van windparken of havens. Planontwikkeling, advisering en vergunningverlening worden positief ondersteund, wanneer overheden, onderzoekers en projectontwikkelaars toegang hebben tot de beschikbare informatie over de archeologisch kansrijke locaties in het verdronken landschap en over het maritieme erfgoed.

De Archeologische kaart IJsselmeergebied is geen archeologische verwachtingskaart in de gebruikelijke zin van het woord. De kaartbeelden zijn samenvattingen van de huidige stand van kennis, veelal gebaseerd op een zeer beperkte dataset. De begrenzingen van de onderscheiden landschappen (polygonen op de kaartbeelden) moeten worden beschouwd als hypothesen. Vanwege de huidige stand van kennis moet de focus bij onderzoek in eerste instantie liggen op het verzamelen van gegevens op het gebied van landschapsontwikkeling, zodat vastgesteld kan worden waar archeologische resten geconserveerd kunnen zijn. Het is belangrijk om meer inzicht te verwerven in de ontwikkeling en conservering van (voormalige) landoppervlakken, om zo de potentie ten aanzien van de archeologie te kunnen bepalen. Tevens biedt een verbeterd inzicht in de landschapsontwikkeling  de context voor bekende en nieuwe vondsten uit het gebied en de aangrenzende gebieden. De onderscheiden onderzoeksthema’s bieden een kapstok waaraan toekomstig archeologisch onderzoek aan kan worden opgehangen. Op die manier krijgen we beter inzicht in het verleden van dit gebied.

De kaart helpt bij het maken van goede keuzes binnen de cyclus van de Archeologische Monumentenzorg: er worden bouwstenen verzameld die onze kennis van het verleden vergroten. Nieuwe ontwikkelingen in het IJsselmeergebied zullen hiervan profiteren.

Gebruik van de kaart

De Archeologische kaart IJsselmeergebied maakt de landschappelijke en archeologische rijkdom van de bodem van het IJsselmeer, het Markermeer en de Randmeren inzichtelijk, maar laat ook de kennislacunes zien.

De kaart is gemaakt in een Geografisch Informatie Systeem: de beschikbare archeologische, geologische en geomorfologische informatie en kennis van de onder water gelegen bodemlagen is samengevoegd en verwerkt in verschillende digitale kaartlagen. De brondata zijn daarbij niet opnieuw geïnterpreteerd. De kaartlagen beslaan de periode 12.000 voor tot 1250 na Christus.

Voor de periode tussen 12.000 en 3.400 voor Christus is de kennis gebaseerd op een zeer beperkte dataset. Voor het opstellen van een archeologische verwachting voor prehistorische resten is het belangrijk, om gedetailleerd inzicht in het onderliggende landschap te hebben. Helaas hebben we dit voor deze periode niet. Daarnaast bestaat voor de maritieme periode geen consensus over de mogelijkheden, om een archeologisch verwachtingsmodel te koppelen aan bijvoorbeeld scheepswrakken. Daarom is tegelijkertijd gewerkt aan een agenda met onderzoeksvragen, waarmee de kennislacunes kunnen worden gedicht. Bij toekomstig onderzoek helpt de kaart te focussen op het verzamelen van gegevens waarmee de bestaande dataset kan worden aangevuld en verbeterd.

De kaart is een aanvulling op bestaand beleid van andere overheden en de gangbare praktijk binnen de archeologische monumentenzorg van de waterbodem en aangrenzende zones. De kaart is aanvullend bedoeld op bestaande producten, zoals de leidraad Archeologie en Waterbodem (SIKB 2017), de Handreiking prospectief onderzoek Flevoland (Vestigia 2018), erfgoedkaarten van de verschillende overheden en andere relevante kennisbronnen en –producten, en dient niet ter vervanging.

De kaart is daarnaast gekoppeld aan de Gebiedsagenda IJsselmeergebied 2050. Ten behoeve van deze agenda is in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een cultuurhistorische biografie van het voormalige Zuiderzeegebied opgesteld. Een kaart van de archeologische en landschappelijke gegevens van de waterbodem diende nog te worden toegevoegd.

Nationaal Georegister

Alle kaartlagen zijn ook als view- en een downloadservice (WMS en WFS) beschikbaar. Informatie hierover is te vinden in het Nationaal Georegister.

Bronvermelding

Bij gebruik van de digitale bestanden moet de volgende bronvermelding worden geplaatst:

Auteurs: B.I. Smit, J. Zomer, R. Schrijvers, D.H. Schmutzhart & D. Jansen, 2021
Archeologische Kaart IJsselmeergebied, versie 1.0, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort.

Door wie

De Archeologische Kaart IJsselmeergebied is een onderdeel van de RCE-programma’s Visie Erfgoed en Ruimte en Maritiem Erfgoed Nederland. In de periode 2018-2020 heeft een groep deskundigen op het vlak van archeologie, fysische geografie, geologie en data-analyse onder leiding van de RCE aan deze kaart gewerkt door het beschikbaar stellen van hun kennis en data. De deskundigen zijn verbonden aan Nederlandse kennis- en onderzoeksinstellingen als Deltares, de Universiteiten Utrecht en Groningen, de Gemeente Hoorn, Batavialand, ADC ArcheoProjecten, Periplus Archeomare, Baars-CIPRO, Rijkswaterstaat, Vestigia, MOOI Noord-Holland en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.