Archeologische kaart IJsselmeergebied
De Archeologische kaart IJsselmeergebied bundelt de beschikbare landschappelijke en archeologische kennis van de bodem van het IJsselmeer, het Markermeer en de Randmeren. Ter ondersteuning is er een animatiefilmpje, dat de verandering in dit gebied in de afgelopen 12.000 jaar laat zien.
Voice-over:
Net als andere delen van Nederland kent ook het IJsselmeergebied een bewogen en gelaagde geschiedenis.
Beeldtekst: 2000 n.C.
Voice-over:
Wat nu water is, was eens land en andersom.
Deze animatie laat de veranderingen in dit gebied in de afgelopen 12.000 jaar zien.
We zoomen in op hoe het landschap zich door de tijd heen heeft ontwikkeld en hoe het door de mens wordt bewoond en benut.
Beeldmerk: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Beeldtitel: Het IJsselmeergebied in het Holoceen
Beeldtekst: 9000 v.C.
Voice-over:
Na de laatste ijstijd was het IJsselmeergebied een droog dekzandlandschap dat wordt doorsneden door rivieren en beken.
In dit overwegend droge landschap trekken groepjes jagers en verzamelaars rond op zoek naar voedsel.
Beeldtekst: 6000 v.C.
Voice-over:
Vanaf ongeveer 6.000 voor Christus loopt het gebied onder water als gevolg vanstijgende zeespiegel en grondwaterstand.
Beeldtekst: 4000 v.C.
Voice-over:
2.000 jaar later is een groot deel van het IJsselmeergebied veranderd in wadden- en kwelderlandschap.
In het oostelijke deel liggen hoger gelegen gronden die worden doorsneden door zoetwatergeulen met een open verbinding naar de Noordzee.
De eerste boeren vestigen zich in dat rivierengebied rondom het huidige Swifterbant.
Langs de westkust ontstaat een aaneengesloten rij strandwallen waardoor de ontwatering van het gebied verslechtert.
In het IJsselmeergebied ontwikkelt zich een enorm veenmoeras met alleen nog kwelders in West-Friesland en enkele binnenmeren in het veenmoeras.
In deze periode wordt er alleen nog gewoond op de hoger gelegen kwelders van West-Friesland en op enkele keileemhoogten zoals Schokland en Wieringen.
Grote delen van het veengebied zijn onbewoond maar worden waarschijnlijk wel extensief benut voor bijvoorbeeld jacht en visserij.
De binnenmeren worden steeds groter en groeien op den duur aan elkaar mede doordat delen van de veenmoerassen vermoedelijk al vroeg worden ontgonnen.
Beeldtekst: 300 v.C.
Voice-over:
In de IJzertijd begint de mens namelijk veengebieden te ontwateren om er landbouw op te bedrijven en er te wonen.
Sporen van zulke vroege ontginningen zijn nog niet aangetroffen in het IJsselmeergebied maar het is zeer waarschijnlijk dat de veenmoerassen
ook hier al werden ontgonnen.
Beeldtekst: 100 n.C.
Voice-over:
Rond het begin van de jaartelling slibt het Oer-IJ dicht en wordt de afvoer van het water overgenomen door het Vlie een afwatering via de Waddenzee naar de Noordzee.
In de Middeleeuwen worden de veenmoerassen in en rond het IJsselmeergebied grootschalig ontgonnen om te gebruiken als landbouwgrond.
Mede door deze ontginningen groeien de binnenmeren aan elkaar en krijgt de zee via het Vlie steeds meer invloed in het gebied.
Beeldtekst: 800 n.C.
Voice-over:
Grote delen van het veengebied verdwijnen in de golven zoals het gebied rond Schokland in de huidige Noordoostpolder.
Hoewel mensen in de loop der tijd hun landerijen steeds beter beschermen door het aanleggen van dijken en het bouwen van molens verdwijnen er langs de randen van de Zuiderzee tot in de 17e eeuw nog dorpen in de golven.
Beeldtekst: 1000 n.C.
Voice-over:
Zoals het dorp Etersheim ten zuiden van Hoorn waar een sarcofaag uit het IJsselmeer werd geborgen.
Rond 1.250 na Christus heeft de Zuiderzee zijn grootste omvang wel zo’n beetje bereikt.
Beeldtekst: 1250 n.C.
Voice-over:
Via de open verbinding met de Waddenzee wordt de Zuiderzee steeds zouter en tegelijkertijd ontstaat er een grootschalig maritiem netwerk.
Al in de Vroege Middeleeuwen ligt het zwaartepunt van de handel aan de oostzijde van de Zuiderzee.
Vanaf de 13e eeuw groeit het belang van de Zuiderzee en de aanliggende steden in het internationale handelsnetwerk.
In de 15e eeuw verschuift het zwaartepunt naar de Hollandse steden aan de westzijde waar in de 17e eeuw de handel onder de vlag van de VOC en WIC op gang komt.
Na deze periode verdwijnt de internationale handel grotendeel en komt de focus te liggen op visserij op de inmiddels verzilte Zuiderzee.
In de 20e eeuw wordt begonnen met de inpoldering en afsluiting en gedurende de Tweede Wereldoorlog
is het IJsselmeer een belangrijk navigatiepunt voor de geallieerden.
Beeldtekst: 1940 n.C.
Voice-over:
Tegenwoordig is het IJsselmeer het grootste binnenmeer van Nederland en fungeert het als waterberging.
Het heeft een functie voor natuur, recreatie en handel.
Het gebied is echter ook een belangrijk archeologisch archief, voor onze maritieme geschiedenis maar dus ook voor de vroege bewoningsgeschiedenis.
Op de Archeologische Kaart IJsselmeergebied kunt u daar meer over vinden.
Beeldmerk: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Beeldtekst: www.cultureelerfgoed.nl
De landschappelijke en archeologische ontwikkeling van het IJsselmeergebied is in 5 perioden opgedeeld. Per periode is een landschapskaart en een kaart met archeologische zones gemaakt. Elk kaartbeeld wordt toegelicht en voor elke zone zijn onderzoeksthema’s en –vragen geformuleerd. De archeologische onderzoeksvragen zijn geclusterd op basis van landschappelijke en culturele termen: keileem, dekzand, bewoning, begraving, ritueel, economie/infrastructuur.
De onderscheiden perioden zijn de volgende:
- Periode 1: Jagers en verzamelaars in een droog landschap (9000 - 7000/6500 v. Chr.)
- Periode 2: Jagers en verzamelaars en vroege boeren in een natter wordend landschap (7000/6500 - 3400 v. Chr.)
- Periode 3: Boeren op droge refugia in een nat landschap (3400 - 800 v.Chr.)
- Periode 4: Veenontginning en vroeg-maritieme ontwikkelingen (800 v. Chr. - 1250 na Chr.)
- Periode 5: Het Maritieme landschap (vanaf 1250 na Chr.)
Wat levert het op
In het IJsselmeergebied worden talrijke projecten uitgevoerd waarvoor archeologisch onderzoek op grond van wet- en regelgeving nodig is. Denk aan het verdiepen van vaargeulen, dijkversterkingen, zandwinning, het aanleggen van windparken of havens. Planontwikkeling, advisering en vergunningverlening worden positief ondersteund, wanneer overheden, onderzoekers en projectontwikkelaars toegang hebben tot de beschikbare informatie over de archeologisch kansrijke locaties in het verdronken landschap en over het maritieme erfgoed.
De Archeologische kaart IJsselmeergebied is geen archeologische verwachtingskaart in de gebruikelijke zin van het woord. De kaartbeelden zijn samenvattingen van de huidige stand van kennis, veelal gebaseerd op een zeer beperkte dataset. De begrenzingen van de onderscheiden landschappen (polygonen op de kaartbeelden) moeten worden beschouwd als hypothesen. Vanwege de huidige stand van kennis moet de focus bij onderzoek in eerste instantie liggen op het verzamelen van gegevens op het gebied van landschapsontwikkeling, zodat vastgesteld kan worden waar archeologische resten geconserveerd kunnen zijn. Het is belangrijk om meer inzicht te verwerven in de ontwikkeling en conservering van (voormalige) landoppervlakken, om zo de potentie ten aanzien van de archeologie te kunnen bepalen. Tevens biedt een verbeterd inzicht in de landschapsontwikkeling de context voor bekende en nieuwe vondsten uit het gebied en de aangrenzende gebieden. De onderscheiden onderzoeksthema’s bieden een kapstok waaraan toekomstig archeologisch onderzoek aan kan worden opgehangen. Op die manier krijgen we beter inzicht in het verleden van dit gebied.
De kaart helpt bij het maken van goede keuzes binnen de cyclus van de Archeologische Monumentenzorg: er worden bouwstenen verzameld die onze kennis van het verleden vergroten. Nieuwe ontwikkelingen in het IJsselmeergebied zullen hiervan profiteren.
Gebruik van de kaart
De Archeologische kaart IJsselmeergebied maakt de landschappelijke en archeologische rijkdom van de bodem van het IJsselmeer, het Markermeer en de Randmeren inzichtelijk, maar laat ook de kennislacunes zien.
De kaart is gemaakt in een Geografisch Informatie Systeem: de beschikbare archeologische, geologische en geomorfologische informatie en kennis van de onder water gelegen bodemlagen is samengevoegd en verwerkt in verschillende digitale kaartlagen. De brondata zijn daarbij niet opnieuw geïnterpreteerd. De kaartlagen beslaan de periode 12.000 voor tot 1250 na Christus.
Voor de periode tussen 12.000 en 3.400 voor Christus is de kennis gebaseerd op een zeer beperkte dataset. Voor het opstellen van een archeologische verwachting voor prehistorische resten is het belangrijk, om gedetailleerd inzicht in het onderliggende landschap te hebben. Helaas hebben we dit voor deze periode niet. Daarnaast bestaat voor de maritieme periode geen consensus over de mogelijkheden, om een archeologisch verwachtingsmodel te koppelen aan bijvoorbeeld scheepswrakken. Daarom is tegelijkertijd gewerkt aan een agenda met onderzoeksvragen, waarmee de kennislacunes kunnen worden gedicht. Bij toekomstig onderzoek helpt de kaart te focussen op het verzamelen van gegevens waarmee de bestaande dataset kan worden aangevuld en verbeterd.
De kaart is een aanvulling op bestaand beleid van andere overheden en de gangbare praktijk binnen de archeologische monumentenzorg van de waterbodem en aangrenzende zones. De kaart is aanvullend bedoeld op bestaande producten, zoals de leidraad Archeologie en Waterbodem (SIKB 2017), de Handreiking prospectief onderzoek Flevoland (Vestigia 2018), erfgoedkaarten van de verschillende overheden en andere relevante kennisbronnen en –producten, en dient niet ter vervanging.
De kaart is daarnaast gekoppeld aan de Gebiedsagenda IJsselmeergebied 2050. Ten behoeve van deze agenda is in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een cultuurhistorische biografie van het voormalige Zuiderzeegebied opgesteld. Een kaart van de archeologische en landschappelijke gegevens van de waterbodem diende nog te worden toegevoegd.
Nationaal Georegister
Alle kaartlagen zijn ook als view- en een downloadservice (WMS en WFS) beschikbaar. Informatie hierover is te vinden in het Nationaal Georegister.
Bronvermelding
Bij gebruik van de digitale bestanden moet de volgende bronvermelding worden geplaatst:
Auteurs: B.I. Smit, J. Zomer, R. Schrijvers, D.H. Schmutzhart & D. Jansen, 2021
Archeologische Kaart IJsselmeergebied, versie 1.0, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort.
Door wie
De Archeologische Kaart IJsselmeergebied is een onderdeel van de RCE-programma’s Visie Erfgoed en Ruimte en Maritiem Erfgoed Nederland. In de periode 2018-2020 heeft een groep deskundigen op het vlak van archeologie, fysische geografie, geologie en data-analyse onder leiding van de RCE aan deze kaart gewerkt door het beschikbaar stellen van hun kennis en data. De deskundigen zijn verbonden aan Nederlandse kennis- en onderzoeksinstellingen als Deltares, de Universiteiten Utrecht en Groningen, de Gemeente Hoorn, Batavialand, ADC ArcheoProjecten, Periplus Archeomare, Baars-CIPRO, Rijkswaterstaat, Vestigia, MOOI Noord-Holland en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.