Kaart groen erfgoed

Thema's

In de Kaart groen erfgoed zijn de volgende thema’s bijeengebracht:

• Rijksbeschermde groenaanleg bevat parken, tuinen en begraafplaatsen die beschermd zijn als rijksmonument. Een groenaanleg is een aanleg van onder meer paden, waterpartijen en beplantingen. Verdedigingswerken zijn en worden niet opgenomen op deze kaartlaag, tenzij ze zijn omgevormd tot stadspark. Het getoonde vlak op de kaart geeft niet altijd de correcte omvang van het rijksmonument. Alleen wanneer in het informatievenster staat aangegeven ‘bij besluit vastgesteld | juridisch’, is de juiste juridische omvang getoond. De lijn om het vlak is dan doorgetrokken in plaats van gestippeld. Een rijksmonument is opgenomen in het Rijksmonumentenregister zoals bijgehouden door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). In het informatievenster is een link opgenomen naar de registertekst. De aanleg kan een zelfstandige eenheid zijn of deel uitmaken van een ensemble, zoals een tuin bij een villa of een klooster.
• Landschappelijk groen erfgoed bevat landschapselementen met autochtone bomen en struiken, van voor 1850. De rode gebieden omvatten door veldanalyse gedurende decennia geïnventariseerde landschappen met oude boskernen, houtwallen en heggen. De blauwe gebieden zijn tot stand gekomen door kaartanalyse en geven een trefkans op bovengenoemde elementen. In de Kennisbank van de RCE vind je lijsten van zeldzame en bedreigde inheemse bomen en struiken per provincie.
• Overijssels groen erfgoed bevat een inventarisatie van landschapselementen met autochtone bomen en struiken. Hierbij is grotendeels dezelfde methode gehanteerd als voor de landelijke inventarisatie (zie hierboven), maar met een groter detailniveau.
• Monumentale bomen zijn opgenomen in het nationale bomenregister vanwege hun ouderdom – meer dan 80 jaar – en hun beeldbepalendheid. Dit betekent overigens niet dat de bomen ook ‘monument’ zijn in de context van de Erfgoedwet. Wel kunnen ze in een beschermde context staan, bijvoorbeeld aan een laan of op een buitenplaats.
• Hoogstamboomgaarden: deze kaart toont een inventarisatie gemaakt door het Centrum Genetische Bronnen Nederland (CGN) in samenwerking met het Nederlands Fruit Netwerk (NFN). Het betreft boomgaarden van tenminste enkele tientallen jaren oud. Hoogstamboomgaarden zijn kenmerkende cultuurhistorische landschapselementen. Vanwege economische motieven zijn hoogstambomen in het verleden op grote schaal vervangen door laagstambomen. Het kaartbeeld is nog zeer onvolledig doordat veel eigenaren geen toestemming gaven om hun boomgaard(en) op de kaart op te nemen. De RCE streeft ernaar het kaartbeeld in de toekomst verder aan te vullen met onder andere boomgaarden aangeleverd door het CGN en een inventarisatie die thans via Naturalis en Landschapsfonds Holland-Rijnland wordt uitgevoerd.
• Cultuurhistorische pest- en geriefbosjes in het Groene Hart zijn kleinschalige, eeuwenlang door boeren beheerde landschapselementen. Een geriefbosje is een bos voor hakhout en een pestbosje is een bos waar dieren werden begraven als ze waren bezweken aan een besmettelijke ziekte. Op termijn hopen we deze kaartlaag uit te breiden voor andere gebieden in ons land. Ook deze bosjes staan al op negentiende-eeuwse kaarten.
• Bosstatistiek uit 1938-1942: Staatsbosbeheer heeft in de periode 1938-1942 het totale bosareaal van Nederland in kaart gebracht. De kaart laat niet alleen een gedetailleerde inventarisatie van bosgebieden en boomsoorten zien, maar ook heide, zandverstuiving, veen/moeras, meren en plassen, kwelders en laanbeplanting. De kaart is ingedeeld naar boomsoort en ouderdom:
  • naaldhout ouder en jonger dan 25 jaar;
  • loofhout (eiken, beuken, iep ) ouder en jonger dan 40 jaar;
  • populieren ouder en jonger dan 40 jaar.
• Nationale parken: deze kaart bevat de 21 nationale parken.
• Eendenkooien: deze kaart laat 152 bestaande, historische eendenkooien zien, waarvan vijf als rijksmonument zijn aangewezen. Daarnaast zijn 83 nog in het huidige landschap herkenbare relicten van eendenkooien opgenomen. Deze kaartlaag is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met eendenkooienkenner Jan Taat (eendenkooien.nl).
• Verdwenen middeleeuws bos: Plaatsen waar in het verleden bos stond, zijn interessant voor de aanplant van nieuw bos. Zo kan men het nieuwe bos historische logica en authenticiteit geven. Iets ergens terugbrengen kan bovendien interesse, draagvlak en lokale betrokkenheid stimuleren. Zo kan de naam van een verdwenen bos worden benut om nieuw bos identiteit en publiciteit te geven.
  Er waren vroeger verschillende soorten bos. Dat had te maken met landschappelijke verschillen, maar ook met hoe men bossen gebruikte. Die soorten bos hadden verschillende namen. Deze historische variatie kan inspirerend zijn. Niet alleen voor de samenstelling en structuur, maar ook voor de functies van nieuwe bossen. Bovendien kan men er de identiteit van regio’s mee accentueren. In het onderdeel bos-plaatsnamen zijn dergelijke plaatsnamen in kaart gebracht. Daarnaast zijn historische vermeldingen over het voorkomen van bossen op deze kaart te vinden, bij het gelijknamige legenda-onderdeel. 

Wat levert het op

Door veranderingen in het landschap worden historische beplantingen steeds zeldzamer. Het is dus de moeite waard om uit te zoeken waar ze nog wel te vinden zijn en deze informatie in de planvorming te betrekken. De beste basis voor bescherming is begrip van een groenelement. Aanplant gebeurt immers altijd met een reden; of dat nu een functionele of artistieke achtergrond heeft. Van de parkaanleg uit de zeventiende en achttiende eeuw zijn nog rechte lanenstructuren met soms zeer oude bomen overgebleven (de eikenlanen bij kasteel Twickel in Delden). In negentiende-eeuwse parken in landschapsstijl zorgen bomen en boomgroepen voor de ruimtelijke werking en een afwisselende kleurrijke wandeling (Rhederoord, Rheden). Op begraafplaatsen vind je symbolische soorten als levensbomen en treurvormen (Soestbergen, Utrecht). Van de geriefbosjes resteert naar schatting nog maar 10-20% van wat er in de negentiende eeuw was, en de teruggang zet gestaag door. Met het op de kaart zetten van deze landschapselementen hopen we de aandacht en de waardering voor deze bosjes te vergroten.

Gebruik van de kaart

Deze kaart is voor landschapsbeheerders, erfgoedprofessionals, beleidsmakers, landschapsontwerpers en geïnteresseerde bewoners. Bij de kaart ‘oud bos’ hoort ook een uitgebreide toelichting, de Atlas van het landschappelijk groen erfgoed in Nederland. De kaart is ook als view- en een downloadservice (WMS en WFS) beschikbaar. Informatie hierover is te vinden in het Nationaal Georegister.

Door wie

De kaart 'Landschappelijk groen erfgoed' is ontwikkeld door Bert Maes (Ecologisch Adviesbureau Maes) in samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. De kaartlaag met monumentale bomen is tot stand gekomen in samenwerking met de Bomenstichting. De geriefbosjes in het Groene Hart zijn geïnventariseerd door Maurice Kruk (Bureau Mens en Groen).De kaart is onderdeel van een serie thematische kaarten, die momenteel volop in ontwikkeling is. Deze digitale atlas omvat kaartmateriaal met informatie over de genese en ordening van de Nederlandse cultuurlandschappen en de daarin voorkomende karakteristieke structuren en elementen.