De energietransitie, een van de grote ruimtelijke opgaven waar Nederland voor staat, vereist plannen voor opwek en opslag van duurzame energie, voor de daarvoor benodigde infrastructuur en voor een circulaire omgang met grond- en hulpstoffen. Al deze plannen hebben invloed op de inrichting van de beperkte ruimte in Nederland. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) zorgt voor meer (historisch) inzicht in de bestaande omgeving waar de ingrepen gepland worden, zodat cultureel erfgoed onderdeel kan zijn van de gekozen gebiedsoplossing.
Erfgoed in de energietransitie
Ons landschap is voortdurend in verandering. Nieuwe behoeftes en wensen leiden er toe dat er steeds een nieuwe laag wordt toegevoegd aan onze geschiedenis en daarmee aan het (zichtbare) landschap. Ook de huidige energietransitie zal effect hebben op waardevolle landschappen in Nederland. In de stad, in het landelijk gebied en in de grote wateren, zoals het IJsselmeer. De juiste balans vinden tussen het maatschappelijk belang van het erfgoed en dat van de energietransitie is hierbij essentieel. Deze afweging moet gebaseerd zijn op onderzoek naar en kennis van het Nederlandse cultuurlandschap.
Naar een kwalitatieve transitie van het landschap
Duurzame energiemaatregelen zoals zonneparken, windmolenparken en de bijbehorende infrastructuur, drukken vaak een duidelijk zichtbare stempel op het landschap. Daarbij bestaat het risico dat erfgoedwaarden onnodig verloren gaan. Tegelijkertijd vormen ons erfgoed en cultuurlandschap een grote bron van inspiratie. Door rekening te houden met de karakteristieken van een gebied kunnen ontwerpers en planmakers extra kwaliteit toevoegen. Juist als erfgoed vroegtijdig in de planvorming wordt meegenomen doen zich vaak meer mogelijkheden voor dan wanneer het aan het einde een criterium is bij de vergunningverlening.
De video hieronder laat zien hoe energiemaatregelen kunnen aansluiten op de verschillende karakters van twee typen landschappen.
Dit is Nederland.
Met een oppervlakte van slechts 41.000 vierkante kilometer een relatief klein land.
Nederland staat voor de opgave om zijn energievoorziening structureel anders in te richten. Planmakers zijn dagelijks bezig met het realiseren van nieuwe vormen van duurzame energie.
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zorgt als kennisinstituut voor meer inzicht in het landschap waar de energiemaatregelen worden toegepast.
We hebben Nederland ingedeeld in 14 typen cultuurlandschap. Ieder met zijn eigen ontstaansgeschiedenis en identiteit. Ieder type biedt ons andere kansen om de energiemaatregelen op het karakter van het landschap aan te laten sluiten.
Het karakter van een landschap wordt bepaald door verschillende eigenschappen. In dit veenontginningslandschap in Utrecht zien we bijvoorbeeld hoe vorm, schaal en de regelmatige structuur het karakter bepalen.
Uit de 14 landschappen hebben we 2 landschappen gekozen met tegenovergestelde landschap karakteristieken.
Allereerst bekijken we een oud zandontginningslandschap in de provincie Overijssel. In de middeleeuwen ontstond hier een landschap van verspreide akkers op hogere gronden.
De essen en kampen in dit landschap waren omringd door heggen en houtwallen. Omdat er veel hoogteverschillen bestonden, ontstond een mozaïek van akkers met een besloten karakter.
Oude zandontginningen hebben een rijke historische gelaagdheid en hebben hoogteverschil. Daarnaast zijn ze onregelmatig, gevarieerd en kleinschalig.
Om een mogelijke toepassing van de energiemaatregelen in dit landschap te illustreren, gaan we naar het Gelderse Geesteren. Hier is een zonneveld van 10 hectare aangelegd in een oud zandontginngingslandschap.
Er is goed te zien dat het veld binnen de bestaande kavelstructuur ligt. Het formaat en de onregelmatige vorm komen overeen met die van de essen die het gebied rijk is. Het plaatsen van een zonnepark biedt ook kansen om oude landschapsstructuren, zoals houtwallen en bomenrijen, te herstellen.
Een tweede voorbeeld van een type cultuurlandschap en de toepassing van een energiemaatregel die we bekijken is een jong zeekleilandschap in Zeeland.
Vanaf de late middeleeuwen is veel land, dat eerder in stormvloeden verloren is gegaan, teruggewonnen. Zo ontstonden jonge zeekleipolders.
Dit open polderlandschap werd ook wel het ‘nieuw land’ genoemd, waarbij men bewust heeft gekozen voor grootschaligheid.
Jonge zeekleipolders hebben een beperkte historische gelaagdheid en zijn vlak en open. Daarnaast zijn ze grootschalig, regelmatig en uniform.
Om hier de toepassing van de energiemaatregelen te illustreren, gaan we naar het Zeeuwse eiland Tholen, waar een windturbine-opstelling in een jong zeekleilandschap staat.
Hier zijn grootschalige landschappen, vruchtbare gronden ingericht voor akkerbouw. De regelmatige en grootschalige opstelling van de windturbines is vergelijkbaar met de vorm en structuur van de polder, met haar grote, regelmatige kavels en brede sloten.
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed werkt elke dag aan nieuwe kennis over het toepassen van energiemaatregelen in de verschillende Nederlandse landschappen en adviseert hierover aan het Rijk, provincies, gemeenten, waterschappen en nog veel meer organisaties die zich bezighouden met landschap en verduurzaming.
We werken graag samen aan manieren om Nederland nieuwe vormen van energie te brengen, en tegelijk ons landschap voor de toekomst veilig te stellen.
Rol van de RCE
De RCE wil dat erfgoed als een kans wordt gezien om de transities zo in te passen dat Nederland en zijn ontstaansgeschiedenis herkenbaar blijven voor volgende generaties. We adviseren Rijk, provincies, gemeenten en andere partijen over ruimtelijke plannen waar erfgoed onderdeel van is. Niet elke ingreep op elke locatie in Nederland sluit even goed aan bij de lokale karakteristieken van het gebied. De RCE heeft kennis en instrumenten beschikbaar om onderzoek te doen naar energiemaatregelen in landschappen en op erfgoedlocaties met een variatie aan cultuurhistorische waarde.
Zie bijvoorbeeld de infographics die in beeld brengen wat de impact van de verschillende energiemaatregelen is op de (archeologie in de) ondergrond:
