Grote Kerk Naarden - digitaal conditieonderzoek op grote hoogte
Voor het eerst in Nederland vindt er een digitale conditieopname op ware schaal plaats van gewelfschilderingen. Half september 2020 is een onderzoeksteam van start gegaan. Bij de Grote Kerk Naarden wordt de conditie van de 500 jaar oude schilderingen op het tongewelf in kaart gebracht met behulp van een digitaal tekenprogramma. Samen met het onderzoeksteam en de Stichting Grote Kerk Naarden bekijkt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in welke mate het programma bruikbaar is voor opdrachtgevers, restauratoren, subsidieverleners en toezichthouders.
De Grote kerk in Naarden heeft een prachtig beschilderd tongewelf dat ongeveer 500 jaar geleden is beschilderd met verhalen uit het oude en nieuwe testament.
Schilderingen van dichtbij bekijken
In opdracht van de Stichting die de kerk beheert, richt een onderzoeksteam zich op de conditie van deze schilderingen. Dit team vertegenwoordigt restauratoren gespecialiseerd in hout, schilderijen en historische binnenruimten. Ook is er een adviescommissie betrokken, met experts op het gebied van kunstgeschiedenis en restauratie. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed participeert naast adviseur ook als subsidieverlener en onderzoeksinstituut. Het uitgangspunt van het onderzoek is om inzicht te krijgen in de staat van de schilderingen en de houten drager en om dit op een effectieve manier in kaart te brengen. Daarbij is onder andere aandacht besteed aan storende vullingen, losse en opstaande verf, oude retouches en de constructieve gebreken van het hout. Bij het onderzoek is gebruik gemaakt van digitale microscopie en van diverse belichting zoals strijklicht en ultraviolet licht.
Vanaf de steiger zijn de schilderingen op het tongewelf van heel dichtbij te bestuderen. De schades van de houten drager en de verschillende verflagen zijn op die manier goed zichtbaar.
Van dichtbij vallen steeds meer dingen op, zoals de opvallend geschilderde wenkbrauwen van enkele figuren. Sommige schildertechnieken en storende reparaties springen vrijwel direct in het oog. Terwijl voor het bestuderen van de verschillende verflagen en het oppervlak van het hout digitale microscopie is gebruikt en diverse belichting zoals strijklicht en ultraviolet licht.
Tongewelf dient als pilotproject
In de kerk is een steiger geplaatst die voor een beperkte tijd beschikbaar is. In deze tijd is het ondoenlijk om de conditie van het totale gewelf van circa 800 m2 in kaart te brengen. Daarom zijn maar een paar van de in totaal zevenentwintig panelen uitgekozen om uitvoerig te documenteren, waarbij de overige panelen als referentie kunnen dienen. Dit pilotproject wordt uitgevoegd om de haalbaarheid, duur en kosten vooraf inzichtelijk te krijgen.
Op de plattegrond is aangegeven welke panelen van het tongewelf gedocumenteerd zijn.
In september 2020 werd een grote steiger in de kerk geplaatst waardoor het tongewelf grotendeels uit het zicht is geraakt vanaf de kerkvloer.
Schades intekenen
Het intekenen van informatie wordt ook wel mappen genoemd. Om op een overzichtelijke en gestructureerde manier de relevante schades en bijzonderheden te documenteren, vindt een proef plaats met een speciaal voor restauratoren ontwikkeld softwareprogramma Metigo Maps, voorzien van CAD- en beeldverwerking functionaliteiten.
Met het digitale documentatie-systeem is informatie in kaart gebracht over de restauratiegeschiedenis, de schildertechniek en schadefenomenen waar actie op kan worden ondernomen. Dit maakt het mogelijk om verschillende veranderingen tussen tijdsfasen (zoals schades) systematisch met elkaar te vergelijken. Naast het visueel inzichtelijk maken van de conditie, is het ook mogelijk om relevante kenmerken te documenteren, zoals de locaties waar nader materiaal-technisch onderzoek is verricht.
Verfmonsterlocaties makkelijk terugvinden
Zo zijn bijvoorbeeld in de jaren 80 meer dan 100 verfmonsters genomen van de schilderingen in Naarden. De informatie over deze verfmonsters was weinig inzichtelijk. De locaties van de verfmonsternamen zijn gedocumenteerd in het programma, zodat deze nu wel makkelijk zijn terug te vinden. Het softwareprogramma biedt de mogelijkheid om een tekstvak in of naast de documentatiefoto te plaatsen met een lijn naar de plek waar een verfmonster is afgenomen. Ook tijdens de pilot zijn verfmonsters genomen voor onderzoek door het Rijkserfgoedlaboratorium, deze monsterlocaties zijn ook vastgelegd.
Het is nuttig om de locaties vastleggen waar de verfmonsters genomen zijn. De resultaten kunnen zelfs per centimeter behoorlijk verschillen. Het kennen van de exacte locatie waar het verfmonster is genomen luistert erg nauw. Aan de analyse van de verfmonsters worden verschillende conclusies getrokken.
Het programma dwingt tot beter kijken
In het softwareprogramma dient eerst een legenda gemaakt te worden van wat we willen documenteren met betrekking tot de schilderingen op het tongewelf van de kerk. Daardoor dwingt het programma je om meer gericht te kijken dan wat er op het eerste gezicht te zien is. Wel blijft het mogelijk om gedurende het mappen de categorieën in de legenda aan te passen of, naderhand, te verwijderen als deze minder relevant blijken te zijn. Een wijziging hoeft niet handmatig te worden aangepast, maar wordt direct in het gehele programma doorgevoerd. In Naarden is een legenda opgesteld rondom storende schadefenomenen zoals vochtdoorslag en verkleuringen, daarnaast is ook gelet op jaartallen en handtekeningen. Op die manier ontstaat er meer inzicht in de restauratiegeschiedenis van de gewelfschilderingen.
Het software programma biedt de mogelijkheid om een tekstvak in of naast de documentatie foto plaatsen met een lijn naar de plek waar iets over gezegd kan worden. In Naarden is er ook gelet op jaartallen en handtekeningen.
Een vinger aan de pols houden
De digitale opname biedt de mogelijkheid om de huidige toestand vast te leggen en zo te monitoren voor in de toekomst. Dankzij het documenteren op ware schaal kan de omvang van de schades nauwkeurig berekend worden. Bij een inspectie over bijvoorbeeld 5 of 10 jaar is te zien of er bedreigende veranderingen plaatsvinden, zoals het groter worden van scheuren, en of dit bijvoorbeeld plaatsvindt in het origineel of bij latere herstellingen. Archiefbeelden van het tongewelf kunnen over actuele foto’s worden geprojecteerd. Dit maakt de vergelijking van de staat van de schilderingen met eerdere restauraties behapbaarder. Bovendien is met kennis over de omvang van de schade de duur van een eventuele restauratieve ingreep preciezer te bepalen. Dit maakt een kosteninschatting realistischer.
Informatie verbinden
De informatie van een eerdere restauratie vijftig jaar geleden is zeer versnipperd. Het softwareprogramma kan als tool worden ingezet om dit te voorkomen. Het historisch materiaal wordt omgezet in een bruikbare omvang. Een volgend restauratieteam hoeft niet alles weer opnieuw te verzamelen en uit te vinden, zoals nu het geval is. De digitale conditieopname biedt een basis voor het monitoren van de schildering en het plannen van eventuele toekomstige behandelingen in de Grote Kerk.
Een archiefbeeld van het tongewelf in de Grote kerk wordt over een actuele foto geprojecteerd, hierdoor kan de staat van de schilderingen vergeleken worden met eerdere restauraties.