Scheurende Schilderingen, herstel van de Hippolytuskerk in Middelstum
Net als veel andere Groningse dorpen ziet ook Middelstum de gevolgen van de aardbevingen. In de rijksmonumentale Hippolytuskerk waren de gewelven gaan scheuren. De barsten liepen dwars door bijzondere schilderingen die rond 1500 zijn gemaakt. Gelukkig zijn ze nu hersteld. Of de kerk ook versterking nodig heeft? Dat wordt nog onderzocht.
In 1458 keerde jonker Onno van Ewsum terug van een bedevaart naar het Heilige Land. Daar was hij tot ridder van het Heilig Graf geslagen. Uit dankbaarheid bekostigde de edelman een forse uitbreiding van een kerkje bij zijn familiehuis, de borg Ewsum.
De kerk is aan de Heilige Hippolytus gewijd, een Romeinse krijgsman die tot het christelijke geloof kwam. Binnen staat hij als gebeeldhouwde ridder. Op de gewelven zijn engelen, duivels, vogels, bloemen, planten en mensen geschilderd. Een aantal schilderingen, zoals die van Adam en Eva en van het laatste oordeel, is geïnspireerd op een passiecyclus van de beroemde Duitse kunstenaar Albrecht Dürer. Deze cyclus was rond 1510 als houtsnede in omloop gebracht.
Verdwenen onder een laag kalk
Met de Reformatie is het interieur met een kansel, een dooptuin en avondmaalsmeubilair aan de protestantse eredienst aangepast. De gewelven werden gewit. Pas in 1879 is er per toeval een stukje schildering ontdekt. Maar het duurde tot 1976 voor ze allemaal werden blootgelegd.
Tegenwoordig is de laatgotische Hippolytuskerk in het dorp Middelstum een van de parels in het rijke bezit van de Stichting Oude Groninger Kerken. ‘De hoge kunstzinnige kwaliteit van de schilderingen en hun grote hoeveelheid maken deze kerk bijzonder’, vertelt Jur Bekooy, bouwkundige van de stichting. Hij staat op een steiger, oog in oog met Adam en Eva. Wie goed kijkt, ziet dat het rond 1500 aan humor niet ontbrak. Zo rijdt er een engeltje op een duveltje aan je voorbij.
[Tekst gaat verder onder de afbeelding]
Veel extra schade
Dat de steiger er staat, heeft een belangrijke reden: de aardbevingen in Groningen. Het rijksmonument heeft al een langere geschiedenis van scheuren en zettingen, maar de bevingen hebben veel extra schade toegebracht. Herstelwerkzaamheden waren noodzakelijk, zeker voor het behoud van de uitzonderlijke schilderingen.
Dat de steiger er staat, heeft een belangrijke reden: de aardbevingen in Groningen.
Net als bij veel andere door de bevingen geteisterde monumenten is de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed als adviseur bij de Hippolytuskerk betrokken. Onder de naam Erfgoedprogramma zet de Rijksdienst zich in nauwe samenwerking met de provincie en de aardbevingsgemeenten in om het erfgoed van Groningen veilig te behouden.
In Middelstum is misschien wel het belangrijkste dat de dienst adviseerde om de restauratoren van de schilderingen leidend te laten zijn bij het herstel van de scheuren in het gewelf. Dat geeft een garantie dat de kwetsbare afbeeldingen zo volledig mogelijk bewaard blijven. Nadrukkelijk was er geen reconstructie aan de orde, maar alleen voorzichtige schoonmaak en kleine retouches.
Daniël van Huizen, restauratiearchitect bij Holstein Restauratie Architectuur, voert de directie over de werkzaamheden. Hij zegt dat het nog niet vaststaat of er ter versterking extra trekstangen in de kerk komen, om nieuwe schade te voorkomen: ‘Die keuze maken we pas in de vervolgstap, wanneer we de noodzaak tot versterking onderzoeken. Bijzonder is nu wel dat we een ononderbroken zicht op de gewelfschilderingen hebben.’ Ook vertelt Van Huizen over de verrassende vondst van het jaartal 1763 op de trekstang in het koor: ‘De problematiek van de trekstang blijkt er dus een van alle tijden.’
[Tekst gaat verder onder de afbeelding]
Vakmensen met liefde
Enthousiast vertelt Van Huizen over de goede samenwerking tussen de uitvoerende bedrijven: ‘Stuk voor stuk zijn het vakmensen met liefde voor cultureel erfgoed. Regelmatig worden er vondsten en vragen gedeeld in een speciaal in het leven geroepen appgroep. Tijdens het werk worden er keuzen gemaakt en dan is het fijn om met een kwaliteitsteam te werken dat elkaar kent en begrijpt.’
Dat beamen de restauratoren van de schilderingen, Aafje Bouwhuis en Nanon Journée van OUOU Restauratoren: ‘Samenwerking is het kernwoord van deze opdracht.’ Op de steiger laten ze zien hoe minutieus alle scheuren zijn onderzocht en hoe digitaal is vastgelegd welke werkzaamheden er zijn verricht. Over hun leidende rol vertellen ze hoe zij aan de onderkant de scheuren eerst uithakten en vulden, of alleen injecteerden: ‘Daarna injecteerde en vulde de voeger of aannemer ze vanuit de kap boven de gewelven met exact dezelfde materialen, op onze aanwijzing. Het ging daarbij beslist niet alleen om kleine scheuren. Soms kon je er gemakkelijk een hand in steken. We hebben harde restauratiematerialen uit de twintigste eeuw verwijderd en, volgens de kennis van nu, vervangen door een zachtere mortel. De hoop is dat dit voor lange tijd nieuwe scheuren kan voorkomen. We verwachten dat de kalkmortel bij een aardbeving mee zal bewegen of als eerste zal scheuren, zodat de schilderingen behouden blijven.’
[Tekst gaat verder onder de afbeelding]
Alle schilderingen blootgelegd
Wie nu in de Hippolytuskerk staat, kan zich nauwelijks voorstellen dat de schilderingen eeuwenlang onder een dikke laag witkalk verborgen waren. In 1879 werd bij werkzaamheden het laatste oordeel zichtbaar, maar die is weer weggekalkt. Vervolgens ontdekte rijksbouwmeester Peters in 1903 een hele groep. Hij maakte schetsen en aquarellen, en liet ook deze weer wegstukadoren. Maar in 1916 zijn enkele afbeeldingen gerestaureerd en in 1941 is er nog een blootgelegd. Pas tussen 1976 en 1981 zijn alle schilderingen in het zicht gebracht.
Helaas bleek toen dat sommige delen inmiddels waren verdwenen of zo beschadigd dat ze niet meer konden worden hersteld. Jur Bekooy van de Stichting Oude Groninger Kerken wijst bijvoorbeeld op de afbeelding van de hemel. Op de schetsen uit 1903 is nog duidelijk de heilige Petrus te zien. Hij is herkenbaar aan de sleutel van de hemelpoort in zijn hand. Helaas is Petrus nu niet meer zichtbaar. ‘Je kunt het maar één keer verkeerd doen’, zo stelt Bekooy over het herstel. ‘Daarom kun je niet nauwkeurig genoeg werken en is alles nu goed vastgelegd. Dat maakt het voor latere onderzoekers en restauratoren gemakkelijker.’ De verwondering om de schoonheid van de gewelfschilderingen zal er in de toekomst niet minder om zijn. Want wanneer sta je nu oog in oog met Adam en Eva?
Auteur Brigitte Giesen-Geurts, adviseur architectuurhistorie bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, droeg met expertise aan dit herstel bij.