Integrale buurtschappenvisie helpt Gortel en Niersen vooruit

Vergroot afbeelding

Vergroot afbeelding

Vergroot afbeelding

Vergroot afbeelding

Vergroot afbeelding

Verandering en nieuwe behoeften

Op het eerste gezicht heeft de tijd stilgestaan in de Veluwse buurtschappen Gortel en Niersen. De vele (opgeknapte) keuterboerderijen, verscholen in het weelderige groen, geven aan dat de industrialisering en grootschalige woningbouw dit gebied nooit hebben bereikt. Gortel en Niersen zijn van oorsprong landbouwenclaves op de Veluwse stuwwal en gaan terug tot de Middeleeuwen. De buurtschappen werden begin twintigste eeuw eigendom van het naastgelegen Kroondomein Het Loo. Sinds 1993 is Gortel een van rijkswege beschermd dorpsgezicht. 

Maar al is het niet direct zichtbaar, er is in de inwonerssamenstelling wel degelijk het nodige veranderd. Er kwamen nieuwe bewoners bij in het gebied dat in totaal zo’n 50 huishoudens telt. Mensen uit de stad, aangetrokken door de rust en de historische setting. 

Zo werd de bevolkingssamenstelling pluriformer. Van een zelfstandige, lokale samenleving naar een meer naar buiten gerichte, regionale samenleving. Veel van de huidige bewoners hebben elders een baan. Werken en wonen zijn voor hen gescheiden. De oudere bewoners werken veelal nog wel dichtbij huis. 

Gaandeweg ontstond onder alle inwoners de behoefte aan een nieuwe visie op Gortel en Niersen. Wie zijn we? Hoe zijn we zo gegroeid? Wat is voor ons waardevol en kostbaar? Hoe gaan we om met de wereld om ons heen? En waar willen we naartoe? 

Integrale buurtschappenvisie

Om de antwoorden op deze vragen te vinden, werd de Vereniging Gortel Niersen opgericht. Met steun van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed kon de vereniging Cultuurland Advies in de arm nemen - een adviesbureau op het gebied van landschap, cultuurhistorie, gebiedsontwikkeling en ruimtelijke planvorming. 

Al snel was duidelijk dat er 2 jaar zou worden gewerkt aan een integrale buurtschappenvisie. Die visie zou de grondslag vormen voor een uitvoeringsprogramma dat zou lopen van 2015 tot 2030. 

De buurtschappenvisie van Gortel en Niersen stelt 3 thema’s centraal:

• Landschap - we willen de landschappelijke, cultuurhistorische, natuurhistorische en ecologische waarden van onze buurtschappen in stand houden, bevorderen en, waar nodig, herstellen.
• Leefomgeving – we willen de kwaliteit van het leefmilieu en het welzijn van de bewoners in stand houden, bevorderen en verbeteren. 
• Beheer – we maken ons sterk voor goed beheer van landerijen, landschapselementen, bossen en natuurterreinen

Randvoorwaarde 1: de landschapsbiografie

Voor een voldragen buurtschappenvisie stelde het verenigingsbestuur als randvoorwaarde dat niet alleen naar de toekomst zou worden gekeken. Ook moesten de bewoners worden meegenomen in de geschiedenis van hun eigen woonplek. Dat gebeurde met presentaties op ledenbijeenkomsten. En de bewoners werkten samen met Cultuurland Advies aan een eigen, specifiek op de buurtschappen toegeschreven, landschapsbiografie.

Resultaat: een uitgebreide biografie die het landschap in 5 verschillende perioden indeelt. In elke periode maakte het landschap van Gortel en Niersen een andere transformatie door. De landschapsbiografie vertelt onder meer over het oorspronkelijke, natuurlijke landschap en de eerste menselijke bewoning. Maar bijvoorbeeld ook over de veranderingen door de opkomst van de boeren in de Middeleeuwen, de schaapsherders, de invloed van Kroondomein Het Loo op het landschap en het ontstaan van historische wandelpaden. 

Zo worden voor de bewoners de identiteit van het ‘eigen’ landschap en het eigen cultuurhistorische bewustzijn versterkt. De landschapsbiografie is daarmee een instrument dat bewoners kunnen gebruiken bij het maken van hun buurtschappenvisie. Maar de biografie is ook waardevol in de uitvoeringsperiode en daarna. Als een naslagwerk dat je erop wijst waar je vandaan komt en van welke ontwikkeling je deel uitmaakt. De landschapsbiografie als bijbel van een gebied.    

Randvoorwaarde 2: elke inwoner doet mee

Zeker in een klein leefgebied met rond de 50 huishoudens is het belangrijk dat iedereen meedoet bij zoiets bepalends als een buurtschappenvisie. Elk huishouden werd benaderd voor een keukentafelgesprek. De meeste huishoudens deden daaraan mee. De bewoners brachten honderden unieke ideeën in, die werden ingedeeld in 9 verschillende werkthema’s. Tijdens een bewonersavond werden er uiteindelijk 23 geselecteerd. 

Opvallend genoeg legden de bewoners in hun denken meer de nadruk op hoe je het landschap beleeft (rust, stilte, natuur, etc.) dan op de fysieke kanten van het landschap – denk aan concrete ideeën over bijvoorbeeld het herintroduceren van schapen en koeien, het terugbrengen van historische wandelpaden en de karakteristieke indeling van de erfinrichting.

Van visie…

Op basis van de geselecteerde ideeën voerde Cultuurland Advies afzonderlijke gesprekken met de stakeholders van de buurtschappen: Kroondomein Het Loo, gemeente Epe, provincie Gelderland en Waterschap Vallei en Veluwe. Hieruit kwam een conceptbuurtschappenvisie die door alle partijen in een gezamenlijke open discussie werden besproken. De definitieve ideeën werden samengevoegd tot 6 thema’s waar verschillende standpunten bij horen.

Voorbeelden van standpunten

• We benadrukken en versterken het kleinschalige, agrarische karakter van de buurtschappen.
• We streven naar een evenwichtige bevolkingsopbouw.
• We verbeteren de infrastructuur voor internet en mobiele telefonie.
• We pakken de onveilige verkeerssituatie in beide buurtschappen aan.
• We beperken de overlast van toerisme en werken aan een betere toeristische infrastructuur.
• We verduurzamen de buurtschappen door collectieve energievoorziening.

…tot uitvoering

De thema’s en standpunten voor de visieperiode 2015-2030 zijn nog abstract, maar het uitvoeringsprogramma dat is opgesteld voor de eerste 5 jaar is een stuk concreter. De verschillende standpunten werden uitgewerkt in 21 uitvoeringsopgaven. Voor elke uitvoeringsopgave werd een stappenplan gemaakt, waarin contactpersonen bij bijvoorbeeld de gemeente of provincie gekoppeld werden aan de opgave. Ook kon je zien of de vereniging met de uitvoeringsopgaven aanspraak kon maken op subsidieregelingen.

De buurtschappenvisie heeft aldus 3 verschillende onderdelen: overkoepelende thema’s, standpunten die daarbij horen, en concrete uitvoeringsopgaven. En is zo opgezet dat, bij een toekomstige herijking van de visie, gemakkelijk nieuwe uitvoeringsopgaven aan de standpunten kunnen worden toegevoegd.

Positieve ontvangst

In de lente van 2016 werden het eerste exemplaar van de landschapsbiografie en de buurtschappenvisie uitgereikt. Opvallend was hoe lovend de stakeholders reageerden. Kroondomein en buurtschappenvisie bleken op een lijn te zitten. De vereniging werd door de provincie geprezen voor de ‘aansprekende, pakkende en moderne’ aanpak. De landschapsbiografie werd door de gemeente betiteld als een document met grote cultuurhistorische waarde en diepgang. Het zorgde ervoor dat de stakeholders ook van goede wil waren om mee te werken aan de uitvoering van de buurtschappenvisie. 

Leerpunt: van biografie tot visie

In Gortel en Niersen verschenen de landschapsbiografie en de buurtschappenvisie tegelijkertijd. Een leerpunt bleek te zijn dat je (nog) beter eerst een landschapsbiografie kunt laten maken, zodat deze als inspiratie en input kan dienen bij de totstandkoming van de buurtschappenvisie.  

Ook bleek dat de kracht van de landschapsbiografie is dat deze samen met de inwoners tot stand komt. Er zijn genoeg geografen en historici die een biografie van een gebied kunnen schrijven. Maar als de mensen die er leven ook meedoen, ontstaat er een rijker en breed gedragen, gezamenlijk verhaal, dat bovendien telkens opnieuw kan dienen als inspiratie bij de volgende stappen die de gemeenschap zet.