Krimp biedt kansen voor behoud plattelandskerken

Vergroot afbeelding

Vergroot afbeelding

Vergroot afbeelding

Vergroot afbeelding

Minder bevolking, meer lege kerken

Sluis telt 40 kerken en heeft daarmee meer dan twee keer het gemiddelde aantal kerken per gemeente in Zeeland. En dat voor minder dan 25.000 inwoners. Tegelijkertijd heeft Sluis ook nog te maken met een forse bevolkingsafname. Het Centraal Bureau voor de Statistiek en het Planbureau voor de Leefomgeving voorspellen 10 procent krimp in de periode tot 2040. Mede daardoor komen steeds meer kerken leeg te staan; ongeveer de helft van de 40 kerken is nog religieus actief.

Het verhaal van Zeeland

Overheden zijn het erover eens dat karakteristieke gebouwen, zoals kerken, zo mogelijk behouden moeten blijven. Het Rijk zet in op herbestemming van erfgoed in krimpregio’s. Ook de provincie Zeeland wil identiteitsbepalende gebouwen, als onderdeel van ‘het verhaal van Zeeland’, behouden. Sluis zelf wil graag regie op de leegstand hebben.

Kerk, krimp en kans

Om religieus erfgoed en krimpproblematiek positief met elkaar te verbinden startten de provincie, de gemeente en de RCE, onder leiding van de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (inmiddels omgedoopt in Erfgoed Zeeland (EZ)), in 2014 met het project ‘Kerk, Krimp en Kans. Impuls voor West-Zeeuws-Vlaanderen’. In 2016 kreeg dit project een vervolg: met de publicatie ‘Parade van Plattelandskerken’ werden 25 inspirerende voorbeelden bijeengebracht van Nederlandse dorpskerken die dezelfde problemen kennen, en kansen hebben benut om overeind te blijven.

Onderzoek

De eerste fase van het project ‘Kerk, Krimp en Kans’ betrof onderzoek door Erfgoed Zeeland en Monumentenwacht Zeeland naar de cultuurhistorische waarden en bouwkundige staat van de 40 Sluise kerken. Ook keek men naar het behoudsperspectief, de ruimtelijke context en exploitatiemogelijkheden. Hiervoor werd een enquête gehouden onder kerkbesturen en een SWOT-analyse opgesteld.

Activiteiten

De tweede fase bestond uit het organiseren van diverse activiteiten in de kerkgebouwen om andere vormen van gebruik, die zouden bijdragen aan de leefbaarheid van Sluis, in de praktijk te testen. Sterrenkoks exploiteerden bijvoorbeeld de Sint Baafskerk in Aardenburg als restaurant. In kerken in Sint Kruis, Breskens en Schoondijke konden jonge ouders in een zogenoemd Mamacafé terecht voor voorleesochtenden en spreekuren van consultatiebureaus. Er werden debatavonden met ondernemers georganiseerd over de mogelijkheden van bedrijfsmatig gebruik van de kerken. Ook inwoners debatteerden met elkaar over de toekomst van het religieus erfgoed. En jongeren werden aangespoord met frisse ideeën te komen voor de herbestemming van de kerken.

Business cases

In fase drie werden twee business cases uitgewerkt voor de PKN-kerk van Breskens en de RK-kerk van IJzendijke. Voor de PKN-kerk werd een aanzet tot herbestemming als evenementenlocatie gegeven. Voor de RK-kerk van IJzendijke heeft men gekeken naar een mogelijke herbestemming. Een deel van de kerk zou dienst moeten doen als evenementenhal, een ander deel zou gaan fungeren als dorpshuis. In fase drie werd ook gewerkt aan een kerkenvisie en -beleid voor de gemeente Sluis. In 2017 werd een dergelijke kerkenvisie opgesteld, waarmee Sluis een pionier werd in de toepassing van dit instrument.

Conclusies een aanbevelingen

Het project ‘Kerk, Krimp en Kans’ heeft laten zien hoe je kansen creëert voor religieus erfgoed in een krimpregio. Enkele conclusies en aanbevelingen:

• De instandhouding van een kerkgebouw in een krimpregio is een gemeenschappelijke opgave van eigenaren, bevolking, overheid en bedrijfsleven.
• Betrek jongeren en ondernemers bij de herbestemming van religieus erfgoed in een krimpregio.
• Activiteiten kunnen energie losmaken en aandacht vragen voor het gebouw. Zelfs in een krimpregio met relatief veel ouderen kunnen activiteiten gericht op jonge ouders en hun kinderen bijdragen aan de leefbaarheid.
• Een goede doorrekening van de instandhoudingsopgave is noodzakelijk om tot een realistisch plan te komen (‘eerst rekenen, dan tekenen’).
• In een krimpregio is de economische dynamiek zeer beperkt; passief wachten op een investeerder is niet aan de orde.

Inspirerende voorbeelden

Het vervolgproject ‘Parade van Plattelandskerken’ bracht 25 inspirerende voorbeelden voor het revitaliseren van dorpskerken in beeld. Deze voorbeelden werden in 5 thema’s verdeeld: initiatief, organisatie en draagvlak, gezonde exploitatie door kostenverlaging óf inkomstenverhoging, creatief financieren, en marketing en communicatie. Het project leerde dat dorpskerken aan al deze thema’s moeten werken als ze het willen redden. Opvallend was de bij alle eigenaren en initiatiefnemers aanwezige energie, trots en betrokkenheid; een voorwaarde om tot succesvolle herbestemming te komen. En als rode draad geldt dat juist religieus erfgoed een belangrijke rol kan spelen in het versterken van de dorpsgemeenschap en -economie. Het zijn immers bezielde plekken die vaak al eeuwenlang een centrale plaats in het dorp innemen, en iedereen vindt dat de kerk voor, door en van de gemeenschap is.