Zutphen: opnieuw stad aan de rivier
Diverse steden in Nederland kennen het gevaar van rivieren die buiten hun oevers treden. Zo ook Zutphen. Noodmaatregelen behoedden de historische binnenstad in 1995 voor een overstroming. De aanpak van de IJsselkade had tot doel om de kade waterveilig te maken en daarvoor zo efficiënt mogelijk in te richten.
Meer veiligheid en ruimtelijke kwaliteit met inzet van cultuurhistorie
Zutphen moest de IJssel verbreden. Dit vloeide in 2015 voort uit het nationaal programma Ruimte voor de Rivier, dat tussen 2006 en 2019 liep. Dit programma kende twee hoofddoelen: het Nederlandse rivierengebied veiliger maken en kansen bieden om gebieden langs de rivier te ontwikkelen met ruimtelijke kwaliteit. In het geval van de Hanzestad betekende dit concreet ruimte zoeken in de uiterwaarden en een bij de stad passende versteviging van de IJsselkade aan de stadszijde. Hoe kun je bij een dergelijke herontwikkeling de cultuurhistorische geschiedenis van de stad inzetten om een beter resultaat te bereiken? Zutphen zocht en vond een eigen benadering.
Veiligheid én toerisme
Die versteviging van de IJsselkade viel samen met de al geplande herinrichting van het gebied in het kader van programma ‘Rivier in de Stad’. Dat was een Zutphens gebiedsprogramma voor grootschalige stedelijke vernieuwing. Het versterken van de relatie tussen de stad en de rivier stond hierbij centraal. De herinrichting van de IJsselkade moest, naast een grotere waterveiligheid, resulteren in een betere verbinding met de binnenstad en het stimuleren van recreatie en toerisme.
Welke kwaliteiten kenmerken de stad en de omgeving? En hoe konden die een rol spelen bij (her)ontwikkelingen?
Oog voor historie
De gemeente vindt het belangrijk om ruimtelijke ontwikkelingen aan te pakken met oog voor de historie. Dat was ook van toepassing op het gebied aan de IJsselkade. De economische en ruimtelijke ontwikkeling van Zutphen was namelijk in het verleden altijd verbonden geweest met de rivier. Die synergie dateert al vanaf de negende eeuw, maar is in de afgelopen eeuwen verloren gegaan door onder meer industrialisatie. “We hadden al een ontwerp van Hosper (bureau voor landschapsarchitectuur en stedenbouw) op tafel liggen, toen we op advies van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed nog een cultuurhistorische analyse hebben laten maken. Die heeft als basis gediend voor een kwalitatief beter en gedragen ontwerp”, aldus Edwin Koning, projectleider en gebiedsmanager in Zutphen.
Stevig historisch fundament in IJsselkade-ontwerp
Zutphen vroeg de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed mee te denken over het kadegebied. In gezamenlijkheid werd besloten een onderzoek te doen naar de geschiedenis en landschapsontwikkeling van de IJssel in relatie tot de stad. Welke kwaliteiten kenmerken de stad en de omgeving? En hoe konden die een rol spelen bij (her)ontwikkelingen? Deze aanpak leidde tot een flink verbeterde aanpassing van het IJsselkade-ontwerp.
1100 jaar interactie
Vaak kijken landschapsontwerpers niet verder terug in de tijd dan het jaar 1900. In dit project is veel verder teruggekeken in de geschiedenis van het gebied. De IJssel groeide omstreeks het jaar 900 uit van een klein riviertje tot een rivier met meerdere hoofdgeulen. De ontwikkeling van de stad is eveneens in deze periode begonnen. De rivier, de bodem en het landschap zijn mede bepalend voor de ontwikkeling van Zutphen. Daarom bestrijkt dit onderzoek deze uitzonderlijk lange periode.
Van veldverkenning tot waardering
De inventarisatie beslaat de ruimtelijke ontwikkeling vanaf de negende eeuw (ontstaan ringburgwal) tot de huidige situatie. De gebiedsveranderingen zijn in 8 perioden onderscheiden. De belangrijkste veranderingen zijn als een catalogus, met historisch beeldmateriaal, weergegeven. Daarna is op basis van een grondige veldverkenning en analyse een waarderingskaart van de huidige situatie gemaakt.
Voor een ontwerpbureau is het niet gebruikelijk om bij een ontwerp eerst te kijken naar de cultuurhistorie van een gebied. En al helemaal als die ver teruggaat in de tijd.
In lijn met karakteristieken
Kennis vooraf zorgt voor een beter ontwerp. Dat blijkt hier uit de aanpassingen die aan het bestaande ontwerp zijn gedaan op basis van het cultuurhistorisch onderzoek. De plannen van het ontwerpbureau werden na het onderzoek veel meer toegesneden op de karakteristieken van het gebied. Zo wilde de ontwerper graag een paviljoen op de kade plaatsen. Maar de gekozen locatie zou de historische zichtlijn op de IJssel definitief blokkeren, terwijl uit het onderzoek kwam dat de relatie tussen de stad en de rivier bij een goed ontwerp juist hersteld kon worden. Het paviljoen werd daarom verplaatst. Ook werden de locaties waar bastions hadden gestaan hergebruikt in het ontwerp. Een neveneffect was dat er onder de bevolking ook meer draagvlak ontstond voor de werkzaamheden op en aan de kade. De gemeente Zutphen is erg tevreden over het eindresultaat.
Ontwerper duikt dieper in de geschiedenis
Voor een ontwerpbureau is het niet gebruikelijk om bij een ontwerp eerst te kijken naar de cultuurhistorie van een gebied. En al helemaal als die ver teruggaat in de tijd. Intensieve gesprekken hierover met de gemeente, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en bureau ARCX (monumentenzorg en cultuurhistorie) leverden de ontwerper niet alleen nieuwe kennis op, maar ook invalshoeken waar hij zelf nog niet eerder aan had gedacht. Inmiddels heeft het ontwerpbureau al bij verschillende nieuwe projecten zelf een cultuurhistorisch bureau ingeschakeld om vooraf onderzoek te doen, en zo de kennis over het gebied al voor de ontwerpfase paraat te hebben. Want dat levert interessante inspiratie op, zo had het bureau tijdens het proces geleerd.