Erfgoed in zwaar weer: de betekenis van de nieuwe klimaatscenario’s voor cultureel erfgoed in Nederland
Afgelopen maandag 9 oktober publiceerde het KNMI de nieuwe klimaatscenario’s voor Nederland. Uit die scenario’s blijkt dat we in de komende decennia door klimaatverandering rekening moeten houden met steeds zwaardere weersextremen. Op wat voor omstandigheden moeten we ons precies voorbereiden? Peter Siegmund, klimaatonderzoeker bij het KNMI, legt uit wat de nieuwe scenario’s ons voorspiegelen. En wat is de invloed van extremer weer op erfgoed? Gertjan de Boer, specialist erfgoed en klimaat bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), schetst de gevolgen voor ons cultureel erfgoed.
Hoewel veel zal afhangen van hoeveel broeikasgassen we nog gaan uitstoten, laten de KNMI’23-klimaatscenario’s een duidelijke trend zien: de zomers in Nederland worden droger. “In 2014 zagen we nog dat de neerslag in de zomer in sommige scenario’s afnam, maar in andere scenario’s nauwelijks veranderde”, legt Siegmund uit. “Nu geven alle scenario’s een drogere zomer weer. Niet alleen omdat de neerslag in alle scenario’s afneemt, maar ook omdat de verdamping toeneemt. Want hoe warmer het is en hoe meer zon er is, hoe meer er verdampt. Droogtes die in het huidige klimaat nog vrij zeldzaam zijn, kunnen bij een hoge uitstoot van broeikasgassen in een toekomstig klimaat echt regulier worden.”
[Tekst gaat verder onder de foto]
Erfgoedschade door extremer weer
Dat extremer weer in de vorm van droogte gevolgen heeft voor ons erfgoed zien we nu al steeds vaker, zegt De Boer: “Archeologische sites verdrogen en houten funderingspalen komen droog te staan, waardoor huizen verzakken. Verzakking en scheurvorming zie je nu bijvoorbeeld ook gebeuren bij oude kerken in veengebieden in Groningen, waar ondergrondse klei- en veenlagen inklinken door de aanhoudende droogte.” De grote brand op de Veluwe in 2014 is een ander voorbeeld waarbij erfgoed bedreigd werd. De Boer: “Het Kröller-Müller Museum heeft toen de gehele collectie moeten verplaatsen.” Droogte is echter maar een deel van het verhaal. “Denk aan de permanente schade aan gebouwd erfgoed in Valkenburg na de overstroming in juli 2021”, zegt De Boer. “Of de valwind in Leersum een maand daarvoor. Daar is een heel sterrenbos (een bos waarin lanen vanuit een middelpunt straalsgewijs naar de uiteinden lopen) verloren gegaan.”
Volgens de modellen van het KNMI zullen extreme buien in de toekomst vaker voorkomen. Siegmund: “Extreme neerslag kunnen we nu berekenen met betere modellen. Het wordt weliswaar droger, maar de neerslag die valt, valt in kortere, hardere porties. En daarbij weten we ook dat de winters in alle scenario’s natter worden.” Verder geven de nieuwe klimaatscenario’s inzicht in de zeespiegelstijging voor de Nederlandse kust. “De zeespiegel blijft stijgen en doet dat ook versneld. Dit laten we in de nieuwe scenario’s zien tot het jaar 2300. Bij het lage uitstootscenario blijft de stijging onder de twee meter. Bij het hoge uitstootscenario gaat het om een zeespiegelstijging tot zes meter”, aldus Siegmund.
Keuzes voor de toekomst
De RCE doet momenteel onderzoek naar de gevolgen van klimaatverandering voor ons erfgoed. Zo kan erfgoed zo goed mogelijk voorbereid worden en kunnen we het klimaatadaptief maken, legt De Boer uit: “We doen er alles aan om het erfgoed te beschermen, met bijvoorbeeld verhoogde dijken of een hersteld watersysteem om water vast te kunnen houden. Maar we kunnen ook al nadenken over het aanpassen van het erfgoed zelf. Want als beschermen niet lukt, kunnen we het dan verplaatsen of digitaliseren? En komt er een moment waarop we moeten concluderen dat bepaald erfgoed niet te behouden is en we bijvoorbeeld moeten stoppen met subsidies voor restauratie van buitendijks gelegen erfgoed? Dit zijn allemaal keuzes voor de lange termijn, maar het is belangrijk dat we hier met de hele erfgoedsector en de samenleving nu al over nadenken.”
"Laten we bij klimaatadaptatie leren van het verleden zonder onze ogen te sluiten voor de toekomst."
Leren van het verleden
Tegelijkertijd is het zinvol om naar het verleden te kijken. “Want de toekomst gaat meer op de tijd van voor 1945 lijken”, denkt De Boer. “Een tijd waarin we ons probeerden aan te passen, goed nadachten over waar we woonden en werkten en waarin het landgebruik aansloot bij een natuurlijker bodem- en watersysteem.” In samenwerking met het KNMI onderzoekt de RCE ook hoe historische weergegevens van voor 1901, het jaar waarin het KNMI begon met meten, gebruikt kunnen worden voor hedendaagse water- en klimaatopgaven. Die gegevens worden gekoppeld aan historische voorbeelden van klimaatadaptatie in archieven, op foto’s en op schilderijen. “Door die kennis nu en straks te gebruiken sluiten we aan bij het historisch systeem en maken we bodem en water automatisch sturend”, licht De Boer toe. “Dat zal de gevolgen van klimaatverandering beperken.” Wel predikt hij realisme: “Het verleden kan de impact verzachten en ons leven draaglijker maken, maar het is geen antwoord op het klimaatprobleem. Laten we leren van het verleden zonder onze ogen te sluiten voor de toekomst.”
Bewustwording dankzij erfgoed
Meer aandacht voor de invloed van klimaatverandering op ons erfgoed is dus nodig, maar kan erfgoed op zijn beurt ook als middel dienen om extra aandacht te vestigen op het klimaatprobleem? De Boer heeft daar in de afgelopen jaren de nodige voorbeelden van gezien: “Denk aan het lichtkunstwerk Waterlicht van Daan Roosegaarde, waarmee hij bij onder andere Slot Loevestein heeft laten zien hoe hoog het water als gevolg van zeespiegelstijging komt te staan zonder menselijk ingrijpen. Of de iconische streetart van Banksy langs het Regent’s Canal in Londen, waarbij de woorden ‘I don’t believe in global warming’ deels verdwijnen in het water. Daarbij zag je de meerwaarde van erfgoed voor de beeldvorming, om bewustwording en actie rond klimaatverandering te versterken.”