Hulp bij herkomst: zeegezicht met zeilschip
Weblog
In de blogreeks Hulp bij herkomst bespreken we maandelijks een object uit de Nederlands Kunstbezit (NK)-collectie waar herkomstonderzoek naar wordt gedaan. Deze collectie bestaat onder andere uit objecten die na de Tweede Wereldoorlog terugkeerden naar Nederland. Denk aan schilderijen, werken op papier maar ook meubelen en keramiek. Door een flinke impuls te geven aan het onderzoek hopen we nieuwe herkomstgegevens te vinden. Deze maand: een zeegezicht van Hans von Bartels.
[De tekst gaat verder onder de afbeelding]
En plein air
We zien een zeilschip op een woelige zee onder een bewolkte lucht. Het is geschilderd in gouache, dekkende waterverf. De Duitse kunstenaar Hans von Bartels (1856-1913) maakte dit werk in 1904. Von Bartels werkte jarenlang in Nederland, voornamelijk in vissersdorpen zoals Katwijk en rond de Zuiderzee. Vanaf 1887 kwam hij elk jaar aan de Nederlandse stranden, waar hij zich liet inspireren door de zee, wolkenluchten en de lokale streekdracht. In 1904 was hij in Katwijk, waar deze gouache waarschijnlijk is gemaakt.
Dit zeegezicht heeft hij waarschijnlijk buiten gemaakt, zodat hij het veranderlijke Nederlandse licht goed kon vastleggen. Von Bartels schilderde vaak buiten, en plein air. De punaisepuntjes in de hoeken van dit werk zijn daarvoor een aanwijzing; ze laten zien dat het papier waarschijnlijk vastgeprikt zat aan zijn schilderkist. Mogelijk zag Von Bartels dit werk als een voorstudie voor een groter schilderij in olieverf. Toch stonden de aquarellen en gouaches bij hem wel degelijk op zichzelf. Von Bartels werd geprezen om zijn techniek met materialen die tot dan toe werden beschouwd als studiemateriaal of werden gezien als ondergeschikt aan olieverf. De vlotte, losse schilderstijl en heldere kleuren zijn kenmerkend voor het latere werk van Von Bartels.
[Tekst gaat verder onder de afbeelding]
In de kunsthandel
Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog dook de gouache op in het Central Collecting Point in München, waar de Amerikaanse troepen cultuurgoederen verzamelden die door de Duitsers waren weggevoerd. Vandaaruit gingen de schilderijen, tekeningen, meubels en andere objecten terug naar de landen van herkomst, waaronder Nederland. Maar hoe kwam het zeegezicht van Hans von Bartels in Duitsland terecht?
Alois Miedl had kort na de Duitse inval in 1940 de kunsthandel van Jacques Goudstikker in Amsterdam overgenomen en zette de zaak voort onder de naam van zijn voorganger. In de kasboeken van Goudstikker-Miedl staat op 4 december 1941 een landschap van ene Max Bartels vermeld. Door de moeilijk leesbare signatuur op het werk werd lange tijd, ook na de oorlog, verondersteld dat Max Bartels dit werk vervaardigd heeft. Inmiddels heeft nieuw onderzoek bewezen dat dit van de hand van Hans von Bartels is en er geen bekende kunstenaar Max Bartels is geweest.
Eigenaar onbekend
De volgende vraag is dan hoe het werk in de kunsthandel van Goudstikker-Miedl terecht is gekomen. In het inventarisboek staat als inbrenger ‘Kohlman’ in Hilversum, een naam die ook bij zestien andere schilderijen in het inventarisboek van Miedl voorkomt. Meestal gaat het daarbij om werk van negentiende-eeuwse Duitse kunstenaars.
Maar wie was Kohlman? Een kunsthandelaar? Een verzamelaar die gedwongen was zijn collectie te verkopen? En is zijn naam goed gespeld, of gaat het misschien om Kohlmann, Köhlman, Koolman of Kolman? Ook weten we niet wie het werk tussen 1904 en 1941 bezat. Heeft Kohlman het direct van Von Bartels gekocht? Of is het door meerdere handen gegaan voordat het bij Miedl kwam?
Wat er daarna gebeurde weten we wel. Alois Miedl verkocht de schilderijen afkomstig van Kohlman met nog vijftig andere kunstwerken aan Johannes Witzig in München. Witzig was een voormalige handelscompagnon van Miedl. De twee mannen werkten vaker samen: waarschijnlijk deelden zij de winst die de kunstwerken opleverde.
Hulp gezocht
Een team herkomstonderzoekers bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) werkt aan hernieuwd en aanvullend herkomstonderzoek van objecten in de Nederlands Kunstbezit (NK)-collectie. Ook maken ze de onderzoeksresultaten digitaal toegankelijk en ontsluiten relevante informatie en data op een duurzame wijze. Deze impuls brengt de objecten beter in beeld.
Heeft u meer informatie over dit zeegezicht (NK3282) of weet u meer over Kohlman? Neem dan contact met ons op: restitutie@cultureelerfgoed.nl
Deze blog is geschreven door Daniël Hendrikse, junior herkomstonderzoeker bij de RCE.
----
Update juni 2023
Naar aanleiding van de oproep om informatie over het zeegezicht van Hans von Bartels ontving de RCE enkele reacties. Helaas hebben deze geen verdere gegevens opgeleverd over de herkomst van dit object. De meeste respondenten richtten zich specifiek op de maker van het werk, Hans von Bartels. Zo werden vraagtekens gezet bij de signatuur, maar onderzoek heeft uitgewezen dat daar wel degelijk ‘Hans Bartels’ staat geschreven.
Een reactie van het Streekarchief Gooi- en Vechtstreek op de vraag naar meer informatie naar de naam Kohlmann in Hilversum heeft een overzicht opgeleverd van verschillende mensen die Kolman (zonder h) heetten. Dit heeft het herkomstonderzoek echter nog niet verder gebracht.
Tips en aanvullende informatie is zeer welkom en kan gestuurd worden naar restitutie@cultureelerfgoed.nl.