Monumentale boerderijen in Groningen
De historische monumentale boerderijen in Groningen staan onder druk. Het zijn grote boerderijen met hoge onderhoudskosten. Er is bij een aanzienlijk deel van deze monumenten schade veroorzaakt door aardbevingen en door bodemdaling -als gevolg van veenoxidatie, droogte en ontwatering. Er is gebrek aan toekomstbestendige bedrijfsvoering, waardoor onderhoud achter blijft. Deze gestapelde problematiek, zorgt er voor dat deze monumentale boerderijen er vaak niet goed bijstaan.
Boerderij en koopmanshuis
Groningen staat bekend om zijn talrijke monumentale boerderijen. De voormalige graanschuur van Europa was zeer welvarend en de boeren gebruikten die welvaart om de functionaliteit van een boerderij te koppelen aan de status van een koopmanshuis. Hierdoor ontstond een unieke typologie. Forse monumentale gevels van het voorhuis lopen geleidelijk over, via het woongedeelte in de grote schuren tot één groots volume. Overal in de provincie zijn die kenmerkende vormen in het landschap te zien. De boerderijen en de erven waarop ze staan zijn bepalend in het vaak lege landschap van Groningen. Het is dan ook van belang om de boerderijen in samenhang met dit landschap te beschouwen.
Maar steeds minder vaak worden deze boerderijen gebruikt waarvoor ze gebouwd zijn. Het blijkt lastig is om een economische of maatschappelijke rendabele (her)bestemming te vinden voor dit belangrijke erfgoed. Groningen is al lang niet meer de graanschuur van Europa, het formaat van de agrarische machines en de vergroting van de veestapel zorgen ervoor dat de historische schuurgedeeltes, ooit ruim van opzet, nu vaak te klein zijn. Boeren kunnen dat bedrijfsgedeelte van hun monumentale boerderijen niet zomaar vervangen met nieuwbouw omdat ze gekoppeld zijn aan het voorhuis en daarmee eveneens een monumentale status hebben. Er is noodzaak voor actie.
Kennis vergaren via Erfgoedprogramma
Dat gebeurt onder andere via het Erfgoedprogramma (een samenwerking van vijf gemeentes in het aardbevingsgebied in Groningen, de Provincie, de Nationaal Coördinator Groningen en het Ministerie van OCW). Het Erfgoedprogramma doet nu enerzijds gericht onderzoek om een goed beeld te krijgen van de situatie en anderzijds initieert en ondersteund het projecten met als doel het behoud van het Agrarisch erfgoed.
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is betrokken bij het project en adviseert de gemeenten bij de omgang van het rijksmonumentale agrarisch erfgoed. Daarbij kijkt men samen wat er extra nodig is om de, voor Groningen zo kenmerkende boerderijen en bijbehorend landschap voor de toekomst te behouden. Dit levert bij elkaar kennis, ideeën en antwoorden op die niet alleen in de provincie Groningen ingezet kunnen worden, maar ook van waarde kunnen zijn in de rest van Nederland waar soortgelijke problematiek, zoals bodemdaling, steeds vaker speelt.
Op de website van het Nationaal Programma Groningen kunt u het complete geactualiseerde Erfgoedprogramma vinden, met daarin de recente ontwikkelingen over monumentale Groningse boerderijen.
Kennis in de praktijk
Gelukkig levert de kennis van de problematiek, en de wil om antwoorde te bedenken, ook nieuwe toekomst op voor een deel van dit erfgoed. In het artikel Nieuwe toekomst voor drie Groninger boerderijen is de innovatieve aanpak van drie boerderijen beschreven. Het Groninger Landschap, een stichting die ijvert voor het behoud van natuur en monumenten, heeft de handschoen opgepakt en een uniek concept doorgevoerd waarbij de RCE kennis en advies leverde. De monumentale voorhuizen zijn stilgezet als in een tijdmachine, en de woonfuncties zijn verplaatst naar de schuur, waarbij de schuren soms ook een maatschappelijk functie vervullen. De schuren zijn hersteld en verduurzaamd, en de woonhuizen zelf wachten tot de aarde tot rust is gekomen.
Op de historische wierde van Maarhuizen ligt de monumentale boerderij Enne Jans Heerd. Ook deze boerderij is hersteld en verduurzaamd. Na een eeuwenlange agrarische geschiedenis gaat de boerderij nu een nieuw hoofdstuk tegemoet als duurzaam ontworpen culturele en maatschappelijke ontmoetingsplek. Lees erover in het artikel Op Maarhuizen: van agrarische wierde naar culturele hotspot.
Boerderijenvisies
Momenteel werken de overheden in Groningen nauw samen om een visie te ontwikkelen hoe om te gaan met de boerderijbedrijven gevestigd in de monumentale boerderijen en hoe om te gaan met de leegkomende boerderijen. Bij boerderijenvisies kijken de gemeenten hoe ze integrale en gebiedsgerichte oplossingen kunnen ontwikkelen en de beste keuzes kunnen maken over het karakteristieke agrarisch erfgoed, of het nou om behoud, herstel, herontwikkeling of sloop gaat. De opgaven rondom boerderijen kunnen overigens verschillen per gemeente. Er is dan ook niet één aanpak om tot een goede boerderijenvisie te komen. Er is gelukkig wel een aantal bouwstenen te onderscheiden en die zijn beschreven in het artikel Aardbevingen - Boerderijenvisies in Groningen.
Subsidies en stimuleringsmaatregelen
Boerderijeigenaren kunnen voor (regulier) onderhoud en restauratie gebruik maken van verschillende subsidies en stimuleringsmaatregelingen van Rijk en Provincie. In Groningen zijn deze wat uitgebreider dan in het rest van het land. Hier vindt u het overzicht van de regelingen voor alle rijksmonumenteigenaren in Groningen.