Op Maarhuizen: van agrarische wierde naar culturele hotspot
Op een halfuurtje rijden van de stad Groningen, midden op het Hogeland, ligt de wierde van Maarhuizen. Deze typerende woonheuvel is al sinds het begin van de jaartelling bewoond. Toen creëerden de bewoners wierden in het natte kweldergebied, waar ze bij overstroming hun toevlucht konden nemen. Op de wierde van Maarhuizen ligt Enne Jans Heerd, een markante boerderij waarvan de oudste delen uit 1600 stammen. Na een eeuwenlange agrarische geschiedenis gaat de boerderij nu een nieuw hoofdstuk tegemoet als duurzaam ontworpen culturele ontmoetingsplek.
Een wierde is een door mensenhanden opgehoogde kwelderwal, gebouwd om wonen in een kweldergebied mogelijk te maken. Vandaag de dag zijn er nog vele tekenen van de geschiedenis terug te vinden. Zo zijn er hoogteverschillen en een waterplas te zien, het resultaat van afgravingen die vanaf 1840 plaatsvonden. Daarnaast is er een prachtig kerkhof uit 1700, dat hoorde bij het kerkje dat er ooit stond. Ook de bebouwing en beplanting op Maarhuizen zorgen voor een uniek gevoel en karakter.
En dan is er dus Enne Jans Heerd, de rijksmonumentale boerderij. De boerderij bestaat uit een woonhuis met twee grote, aangebouwde schuren. Van oudsher wisselden de pachters van Enne Jans Heerd veeteelt en akkerbouw af. Maar nadat de laatste pachter in 2011 de boerderij verliet, kwam er een einde aan de agrarische functie van Enne Jans Heerd. Eigenaar Staatsbosbeheer ging op zoek naar een nieuwe invulling en naar een nieuwe pachter of huurder.
Een droom die uitkwam
“Gijs en ik hadden een droom om een bijzondere plek te creëren rondom cultuur, waar mensen geïnspireerd en ontspannen weer kunnen weggaan”, zegt Mayke Zandstra. Zij en haar partner Gijs van Rhijn - en hun twee kinderen – zijn de nieuwe huurders van Enne Jans Heerd. Zij waren lang op zoek naar een locatie waar ze die droom konden verwezenlijken, en hadden het al bijna opgegeven toen ze maanden na het eerste contact met Staatsbosbeheer mail over Enne Jans Heerd kregen. Na het eerste contact waren ze meteen enthousiast. “Er waren al wat mensen en partijen bij betrokken die wij ook kenden. Daardoor durfden wij er wel in te stappen. Maar dat het zó’n groot project zou worden, dat wisten we toen nog niet”, zegt Mayke.
In 2018 verhuisde Mayke met haar familie naar de boerderij. Het doel is dat de culturele ontmoetingsplek voor de zomer van 2023 open gaat, onder de naam ‘Op Maarhuizen’. “Op Maarhuizen wordt een prachtig podium voor natuur en cultuur,” vertelt Mayke. “Binnenkort kun je er in de schoonheid van de omliggende natuur genieten van theater, horeca en nog veel meer. Het wordt echt een multifunctionele maatschappelijke locatie.” Het originele concept was veel kleinschaliger. “Gaandeweg kwamen wij erachter dat we het groter moesten maken, zodat we er op een rendabele manier een duurzaam en toekomstbestendig concept van konden maken ”, zegt Mayke.
Subsidies
Nadat Mayke en Gijs besloten met de boerderij bezig te gaan, hebben ze met een aantal betrokkenen de stichting Enne Jans Heerd opgezet. Die bestaat uit verschillende bestuursleden met elk hun eigen expertise en is nu eigenaar (erfpachter) van de Enne Jans Heerd. Mayke en Gijs huren de boerderij van de stichting. Niet alleen de deskundige bestuursleden zijn nuttig. De stichting heeft ook als voordeel dat er meer subsidies mogelijk zijn dan voor een particuliere eigenaar. Subsidies zijn een belangrijk onderdeel van het hele project, en hebben het onrendabele gedeelte van het concept mogelijk gemaakt. Zo heeft de stichting onder meer gebruik gemaakt van de subsidieregeling Groot onderhoud waaronder Restauratie Rijksmonumenten van de Provincie Groningen (een regeling die ook beschikbaar is voor particuliere eigenaren) het Boerderijenfonds en het BPD Cultuurfonds.
Maar er zijn natuurlijk meer subsidies. Mayke: “Ik heb een lijstje gemaakt van alle subsidies die ik online kon vinden. Ook heb ik advies gehad van het Erfgoedloket in Groningen.” Om de subsidies daadwerkelijk te krijgen, was het belangrijk om bekendheid en draagvlak voor het project te creëren. “Toen wij een haalbaar concept op papier hadden, hebben we een expeditie georganiseerd. Hier konden mensen een voorproefje krijgen van wat er straks allemaal te doen is. Daar hebben wij allemaal mensen voor uitgenodigd van wie wij dachten: die hebben we in het vervolg nog nodig.”
[Tekst gaat verder onder de foto]
Ook was het erg belangrijk om een haalbaarheidsonderzoek te doen, vooral bij een herbestemming. Dit bracht in kaart wat er al is in de omgeving, wat er haalbaar is, wat past bij het gebouw, welke functies er mogelijk zijn en welke exploitatie mogelijk is. “Een architect die ervaring heeft met monumenten kan hierbij goed helpen”, vertelt Mayke. “En bij de RCE kun je een subsidie voor een herbestemmingsonderzoek aanvragen.”
Een lange weg
“We zijn nu ongeveer zes jaar bezig”, zegt Mayke, “Uiteindelijk zijn we eigenlijk wel blij dat het zo lang heeft geduurd, want gaandeweg is het plan veel beter geworden.” Bij het ontwerp en de uitvoering is een groot en hecht team betrokken. Er wordt nauw samengewerkt met veel partijen, waaronder grondeigenaar Staatsbosbeheer. Daar is Bram Verhave, adviseur cultuurhistorie. Staatsbosbeheer is weliswaar niet langer eigenaar van de gebouwen, maar denkt volgens Bram graag mee. “Het is een wisselwerking. Ik ga mij niet bemoeien met de kleur van deuren, maar ik denk wel graag mee over de grote lijnen”, vertelt Bram, “wij kunnen adviseren en een kritische blik op ideeën werpen.”
Bram vertelt meer over zijn visie op het realiseren van zo’n groot project “Probeer vanuit vrijheid te denken. Bij een project als dit, waarbij je te maken hebt met een monument en archeologische waarden, en dat ook nog eens in een aardbevingsgebied ligt, kom je er niet als je alleen maar binnen de lijntjes blijft. Je hebt een stip op de horizon nodig, en daar werk je met durf en flexibiliteit naar toe”.
Ook al moet alles met de monumentencommissie worden afgestemd, er is dus veel flexibiliteit. Haiko Meijer van architectenbureau Onix NL is ook nauw betrokken bij de ontwikkeling van Op Maarhuizen. Hij heeft veel ervaring met monumenten en de samenwerking die het verbouwen ervan vergt. “Het doel is om samen een zo persoonlijk mogelijke, contextgevoelige oplossing te bedenken, waar je met elkaar eigenaarschap over voelt.”
Een nieuwe tijdslaag
Mayke en familie wonen nu in wat vroeger ook het woonhuis was. De twee schuren worden ruimtes met verschillende gebruiksmogelijkheden. “Een van de schuren is flink aangepakt qua isolatie voor temperatuur en geluid, maar de andere schuur laten we vrij neutraal. Dat is een mooie uitkomst die wij gezamenlijk hebben gevonden”, vertelt Haiko. Het is een opgave om een balans te vinden tussen functionaliteit, behoud van de historische waarde, schoonheid en duurzaamheid. Maar het zorgt ook voor kansen. “De meeste boerderijen, inclusief deze, hebben al een gelaagde geschiedenis. Dit nieuwe hoofdstuk is een nieuwe tijdslaag. Door een fusie van de oude en nieuwe constellatie krijgen we een nieuwe cultuur”, aldus Haiko.
[Tekst gaat verder onder de foto]
Verduurzaming
Verduurzaming telde zwaar mee in de overwegingen. “Maar”, zegt Haiko, “niets zo duurzaam als een monument. Behoud door ontwikkeling is een bekende term, en die gaat hier op.” Natuurlijk zijn de materialen en het energieverbruik belangrijk onderdeel val het verduurzamingsproces. Doordat het een monument is, moet er vaak inventief worden nagedacht. Op één van de schuren werden al vroeg in het traject lichtdoorlatende zonnepanelen geplaats; een innovatieve oplossing, want ze wekken energie op, maar verbeteren ook de lichtinval in de anders donkere schuur.
Het plan was één van de schuren te isoleren voor warmte én geluid. Daarbij kwam een dilemma naar voren. “Of je verliest de details van de balken aan de binnenkant, of je verhoogt het dak. Omdat het een monument is, mocht het dak niet worden verhoogd”, vertelt Haiko. Een goed team, bestaande uit mensen met een breed scala aan expertise én met wie je het goed kan vinden, bleek onmisbaar. “Doordat we met een goed team samenwerkten, zijn we tot een innovatieve oplossing gekomen. We hebben de balkenstructuur in zijn geheel verlaagd en de ruimte daartussen opgevuld met een isolatiepakket, voor warmte en akoestiek. Zo blijft het dak op de originele hoogte, en zijn de balken aan de binnenkant zichtbaar.” In de geïsoleerde schuur ligt nu vloerverwarming. Deze wordt gevoed door hybride lucht-warmtepompen, die discreet zijn weggewerkt achter de originele raampjes.
Voor het project is het gegeven dat de boerderij in het aardbevingsgebied geen belemmering geweest. “We kwamen wel forse schades tegen, maar daarvoor zijn we inmiddels gecompenseerd. We zien wel nieuwe scheuren, maar hebben er vertrouwen in dat dit weer wordt verholpen. Aan de andere kant hebben we door de ligging in het aardbevingsgebied gebruik kunnen maken van subsidie van het Nationaal Programma Groningen.” Hier helpt innovatief denken: “De balkenstructuur in de schuren is zo gebouwd, dat speling mogelijk is. Origineel was het idee hierachter verzakkingen van de grond op te kunnen opvangen. Nu helpt deze structuur bij het opvangen van trillingen door de aardbevingen”, vertelt Haiko.
Parel in de kroon
Op Maarhuizen is volgens Bram van Staatsbosbeheer een prachtig voorbeeld van de kansen en mogelijkheden die een monumentale boerderij biedt. Het is hard werken, maar met een goede samenwerking en een sterk team bestaande uit verschillende gemotiveerde experts zijn de mogelijkheden eindeloos. “In een monument wonen geeft heel veel kleur aan je dagelijks leven. Het is niet alleen een verrijking van jouw bestaan, maar ook voor het gebied. Op Maarhuizen is een nieuwe parel in de kroon die Groningen is”, aldus Bram.