Hunebedden, grafheuvels en verborgen monumenten
Bijna 49.000 plekken in Nederland zijn omschreven als archeologische vindplaatsen, en meer dan 1400 genieten bescherming als archeologisch rijksmonument. Archeologische rijksmonumenten zijn terreinen van zeer hoge archeologische waarde.
Zichtbare en onzichtbare monumenten
Kenmerkend voor archeologische monumenten in Nederland is dat het grootste deel onder het oppervlak ligt. Onder de grond gaat een onzichtbare wereld schuil, van romeinse villa's, verborgen grafvelden of de resten van oorlogslinies. Onder het oppervlak van de Nederlandse buitenwateren liggen vele gezonken schepen.
Slechts bij een klein deel gaat het om in het oog springende monumenten als hunebedden en grafheuvels. Zichtbare monumenten vallen ook lang niet altijd op. Vaak gaat het om markeringen in het landschap die bijna alleen vanuit de lucht zijn waar te nemen. Ook zal de nietsvermoedende voorbijganger een grafheuvel vaak niet als zodanig herkennen.
Onderaan deze pagina staan een aantal voorbeelden van archeologische rijksmonumenten in Nederland. Een totaal overzicht van alle archeologische rijksmonumenten is te vinden op de Archeologische Monumentenkaart (AMK).
Aanwijzen (en afvoeren) van monumenten
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) zorgt namens het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) voor het aanwijzen van archeologische rijksmonumenten. Soms kan het gebeuren dat de monumentale waarden van een rijksmonument er niet meer zijn (door verval bijvoorbeeld), de Rijksdienst kan dan een monument van de monumentenlijst afvoeren.
Bij het aanwijzen van monumenten spelen een aantal factoren een rol. Denk aan zeldzaamheid (qua aard, datering, of complextype), de mate van gaafheid en conservering, representativiteit maar ook het draagvlak bij gemeente en eigenaar. Tegenwoordig worden er nog maar nauwelijks archeologische rijksmonumenten aangewezen. Benieuwd naar hoe dit aanwijzen in zijn werk gaat? Lees dan eens verder in het onderwerp Aanwijzen van monumenten.
Voorbeelden
Hieronder staan een aantal voorbeelden van archeologische rijksmonumenten. Deze lijst is niet representatief en uitsluitend bedoeld om de diversiteit aan te geven van het Nederlandse archeologische monumentenbestand.
Uiteenlopende archeologische resten
Het Strubben-Kniphorstbos is een natuurgebied tussen Anloo en Schipborg in de provincie Drenthe en tevens één van de grootste archeologische rijksmonumenten in Nederland. Het bevat een grote hoeveelheid uiteenlopende archeologische resten zoals tientallen grafheuvels uit Nieuwe Steentijd tot en met IJzertijd, een urnenveld en een celticfield uit de IJzertijd en markewallen en bundels karresporen uit de Middeleeuwen.
Hunebed in Drenthe
Het grootste hunebed van Nederland is D27 bij Borger en ook het eerste hunebed dat werd onderzocht. Al in 1680 werd hier onder leiding van dichteres Titia Brongersma de schop in de grond gezet. In 2010 werden bodemscans uitgevoerd, waaruit bleek dat de kans op ongeschonden voorwerpen onder de grond hoog is.
Prehistorische Vuursteenmijn
In het Zuid-Limburgse heuvelland ligt bij Sint Geertruid het oudste industriële monument van Nederland. Zo’n 6000 jaar geleden werden deze mijnen gegraven om vuursteen uit kalklagen te kunnen bikken. Zo is een uitgestrekt gangenstelsel ontstaan. Aan het oppervlak is echter niks te zien.
Resten uit de Tachtigjarige Oorlog
In Zeeuws-Vlaanderen zijn nog veel resten uit de Tachtigjarige Oorlog aanwezig. Door het landschap lopen liniedijken van de Staatsen en Spanjaarden. Op bepaalde punten in deze linies zijn vierkante omwallingen zichtbaar. Dit zijn de resten van fortificaties. Dit fort bij Axel maakt onderdeel uit van de Staats-Spaanse linies.