Black Heritage Tours – erfgoed voor educatie
De statige panden van de Amsterdamse grachtengordel vertellen het verhaal van machtige en rijke handelaren. Maar ook het verhaal van de tot slaaf gemaakte mensen die hen moesten bedienen en op hun plantages moesten werken. Black Heritage Tours gebruikt deze tastbare sporen om het dominante narratief van de Gouden Eeuw in een ander perspectief te plaatsen. Via rondleidingen in Nederlandse steden maken ze mensen bewust van het vaak onbekende slavernijverleden. Erfgoed wordt ingezet voor educatie en bewustwording.
De onderbelichte kant van het verleden
Oprichtster Jennifer Tosch is Surinaams-Amerikaans. Haar ouders zijn geboren in Suriname. Vlak voor haar geboorte zijn ze naar Amerika verhuisd. Tosch kwam in 2012 naar Nederland voor een cursus postkoloniale geschiedenis aan de Black Europe Summer School (BESS) in Amsterdam. Tosch was verbaasd, overrompeld. Ze verwachtte een genuanceerd verhaal over het koloniale verleden. Maar de cursus ging vooral over de glorie van de Gouden Eeuw. Het ging niet over zwart erfgoed, zwarte geschiedenis, kolonialisme of slavernij. “Dat werd weggedrukt. Er werd niet gepraat over ras, men was kleurenblind.” Tosch besloot daarop om zelf meer onderzoek te gaan doen naar de vroege aanwezigheid van zwarte mensen in het Nederlandse koninkrijk en naar de bijdrage die zij hebben geleverd aan de samenleving. Ze begon in Amsterdam.
Door eerder onderzoek van andere historici te gebruiken, kwam Tosch achter de rijke erfgoedhistorie van Amsterdam. “Er zijn zo veel symbolen te zien op gebouwen, monumenten, musea, grachtenpanden en te vinden in de archieven. Ik dacht: ‘Mensen kennen deze symbolen waarschijnlijk niet.’
“Iedereen kan het zelf zien, de gevelstenen, het houtsnijwerk, de standbeelden, […] Het is zo zichtbaar.”
Symbolen op houtsnijwerk, standbeelden en gevelstenen, met daarop producten als suiker, tabak en koffie en tot slaaf gemaakte mensen”, vertelt Tosch. Om deze verborgen historie onder de aandacht te brengen, besloot ze onder de noemer Black Heritage Tours eigen stadsrondvaarten langs deze symbolen te organiseren. “Iedereen kan het zelf zien, het is zo zichtbaar. Doordat het erfgoed in Nederland zo goed wordt behouden, is het er allemaal nog.”
Het verleden als nationaal erfgoed
De rondleidingen zijn niet alleen ter educatie en om het bewustzijn onder Nederlanders en toeristen te vergroten, vertelt Tosch: “Voor mij is het ook een uiting van nationalisme voor de afstammelingen van tot slaaf gemaakte mensen. Toen Anton de Kom ‘Wij slaven van Suriname’ schreef, was het om zwarte mensen bewust te maken van onze rijke geschiedenis én om trots te zijn op het feit dat we hebben meegewerkt aan de opbouw van de samenleving. Dat we hier vanaf het begin deel van uitmaken. Ook wij kunnen trots zijn op dit erfgoed.” Tosch hoopt dat ze met haar rondleidingen het slavernijverleden een vanzelfsprekend onderdeel kan maken van de nationale geschiedenis. Black Heritage Tours zijn er inmiddels ook over de grens, in Brussel en New York. In Nederland zijn er vergelijkbare initiatieven in Utrecht, Haarlem, Leiden en Groningen. Verschillende gemeentes werken eraan mee. Tosch is blij met die samenwerking, maar ziet ook ruimte voor verbetering. Vooral in erfgoed, marketing en toerisme: “Wat volgens mij nog mist, is hoe we al de verschillende perspectieven op de geschiedenis van een stad kunnen samenbrengen en inzetten om erfgoedtoerisme te stimuleren. Amsterdam heeft bijvoorbeeld een gidsendag waarop je wordt bijgepraat over veranderende regels, vergunningen, nieuwe rondleidingen en meer. Er zouden meer van dat soort netwerken mogen zijn, maar die zich dan ook gezamenlijk buigen over de toekomst van de erfgoedbranche.”
Persoonlijke verhalen
Tosch maakt tijdens de rondleidingen zo veel mogelijk gebruik van storytelling. Ze vertelt persoonlijke verhalen van zwarte mensen, vaak gebonden aan de locatie. “Hoe meer we deze individuele verhalen door de rondleiding kunnen weven, hoe interessanter het wordt”, legt ze uit. Ook vertelt ze hoe ze het slavernijverleden in de rondleidingen overbrengt: “Ik zeg niet ‘Nederlanders zijn slecht’. Ik probeer niet de geschiedenis te demoniseren. Als we willen dat dit verleden meer algemeen aanvaard wordt als onderdeel van ons nationale erfgoed, dan moeten we bewust zijn van taal en hoe we het brengen. Elke vraag verdient een antwoord dat past bij de voorkennis die de vragensteller heeft. Het is maatwerk.”
Geen eenzijdig verhaal
Toen Tosch negen jaar geleden met de rondleidingen begon, was niet iedereen in haar directe omgeving overtuigd. “Ze zeiden ‘mensen gaan je daar toch niet voor betalen’. En ze vroegen zich af of het wel verstandig was om de aandacht te vestigen op de zwarte gemeenschap.” Het tegendeel bleek waar. Mensen komen zelfs terug voor de vierde of vijfde keer en zijn elke keer weer verrast. “Bijvoorbeeld omdat ze opeens beseffen dat discussies over ras niet zijn komen overwaaien uit Amerika, maar dat theorieën en wetenschappelijke classificaties over ras ontstonden in Europa, inclusief Nederland, en vervolgens werden verspreid over de hele wereld .”
De meeste Nederlanders die deelnemen aan de rondleidingen hebben het gevoel dat ze de Nederlandse geschiedenis kennen, omdat ze hier zijn geboren en getogen merkt Tosch op. “Wat ze niet weten is dit verleden, omdat hen dat nooit is verteld.” Ook haar eigen familie was niet volledig op de hoogte. Tijdens de rondleiding nodigt Tosch deelnemers uit zelf verhalen te vertellen. Sommigen vertellen dan over hun eigen familieverleden. Dat is juist de kracht van de Black Heritage Tours vertelt ze: “Het moet wederzijds zijn, om het gevoel te geven dat dit geen eenzijdig verhaal is. We kunnen allemaal iets van elkaar leren.”
"Ze beseffen dat discussies over ras niet zijn komen overwaaien uit Amerika, maar […] in Europa zijn begonnen.”
Waarom past Black Heritage Tours bij het Verdrag van Faro?
Het Verdrag van Faro stelt de mens en menselijke waarden centraal. Black Heritage Tours laat zien dat de menselijke waarden vroeger anders waren. Door de veelzijdige erfgoedhistorie van Nederland te gebruiken, wordt het slavernijverleden blootgelegd. Via symbolen op monumenten, gevelstenen en standbeelden leren deelnemers de pijnlijke geschiedenis kennen. Voor velen is dit een nog onbekende geschiedenis. Door persoonlijke verhalen van zwarte mensen te vertellen, houdt Black Heritage Tours ze levend.
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Faro
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) ziet projecten en initiatieven als Black Heritage Tours als voorbeeld van de Faro-werkwijze. Het Verdrag van Faro stelt niet het erfgoed maar de mens centraal en draagt als titel 'de waarde van erfgoed voor de samenleving'. De RCE is van mening dat participatie en initiatieven uit de samenleving een vanzelfsprekend onderdeel van de erfgoedpraktijk moeten zijn.