Sociaal cultureel centrum De Musketon (Lunetten)
Grote nieuwbouwwijken hadden vaak een gebrek aan sociale samenhang en de gemeentes wilden begin jaren 70 de problemen voor zijn. Een wijkcentrum, of activiteitencentrum, leek daarvoor een oplossing. De Musketon in Lunetten (Utrecht) is daar een prachtig voorbeeld van en functioneert tot op de dag van vandaag.
Optimale levenskwaliteit
In 1970 presenteerde de gemeente Utrecht het globale bestemmingsplan voor de nieuwe woonwijk Lunetten, aan de zuidoostrand van de stad. Het moest een “toekomstwijk” worden. Anders dan bij de naoorlogse wederopbouwwijken, vooral gericht op het efficiënt oplossen van de woningnood, zou hier de optimale levenskwaliteit centraal staan. Toekomstige bewoners zouden op alle niveaus, van bestemmingsplan tot de inrichting van hun huis, inspraak krijgen bij het ontwerp.
Al in 1971 werd besloten dat er een activiteitencentrum in het centrum van de nieuwe wijk moest komen en dat de bewoners nauw betrokken zouden worden bij het opzetten van sociaal-culturele voorzieningen. Dergelijke sociaal-culturele centra werden in de loop van de jaren zeventig steeds meer een vast onderdeel van nieuwbouwwijken.
De gemeente wilde een buurthuis, een jongerencentrum, een kinderdagverblijf, een bejaardentrefpunt en een openbare bibliotheek. Hieraan werden nog een theaterzaal, een speelotheek en een peuterspeelzaal toegevoegd. De gemeente liet ook weten dat er drastisch bezuinigd moest worden door de economische crisis. Architectenbureau Knoop en Van Nieuwveld uit Nieuwegein mocht met een oplossing komen. Peter Strijker werd projectarchitect. Als locatie werd een terrein bij de kruising van het Houtensepad en de Hondsrug, midden in het centrum van Lunetten aangewezen.
Flexibel ontwerp voor wisselende eisen
Peter Strijker maakte consequent gebruik van een prefab-bouwsysteem met u-vormige elementen van 2.5 en 5 meter. Hiermee wist hij het totale programma binnen het beperkte budget te realiseren. Wanden ontstonden simpelweg door openingen op te vullen met metselsteen. De constructie bleef grotendeels zichtbaar. Door dit flexibele systeem kon hij gemakkelijk inspelen op de steeds wisselende eisen van de werkgroep. Alle ruimtes werden gekoppeld aan een lange en brede binnenstraat door het hele gebouw. Deze binnenstraat functioneerde als centrale ontmoetingsruimte met bar, grote zithoek met openhaard en een biljarttafel. Deze elementen zijn in 2024 nog steeds aanwezig en in gebruik. De bibliotheek lag op de eerste verdieping. De meest opvallende ruimte was de theaterzaal van 300 m2 (300 personen). De aanwezigheid van een dergelijke theaterzaal was uniek voor een buurtcentrum.
Structuralisme
De combinatie van een niet-hiërarchische ruimtelijke organisatie en een streng ruimtelijk raster is typisch voor het structuralisme, dat Strijker al in zijn studietijd had gevormd. Architecten als Van Eyck en Hertzberger verzetten zich in de jaren vijftig tegen de technocratische wederopbouwarchitectuur. Ze zagen een gebouw als een stad: een open organisatie van ontmoetingsplekken. Die openheid werd gezocht in een geometrische structuur, die zich net als een stad naar alle zijden vrij kon ontwikkelen. “Tussenruimtes” zoals binnenstraten en pleinen moesten mensen met elkaar in contact brengen.
Zowel binnen als buiten zijn de betonelementen en de muren van grijze betonstenen in het zicht gelaten. Binnen overheersen daardoor grijswitte kleuren, afgewisseld met enige kleuraccenten. De binnenstraat heeft bruine plavuizen. Op de muur bij de ingang was een tegelkeramiek van 20m meter lang en 2 meter hoog aangebracht van Willem Lenssinck, dat de bouw van de wijk in beeld bracht.
Doordat de gevels regelmatig verspringen, de gebouwhoogte varieert en de u-vormige bogen op een aantal plaatsen open galerijen vormen is er een intensieve relatie met de omliggende openbare ruimte. De verschillende binnenruimtes, met name de theaterzaal, zijn niet zichtbaar gemaakt naar buiten. Het gebouw maakt geen gebaar in de wijk, maar gaat erin op. Het mist een duidelijk sprekende totaalvorm, die misschien voor een dergelijk buurtcentrum ook niet noodzakelijk is. Het toont zich als een stuk dorp: een aaneenschakeling van kleine huizen en bedrijfsruimtes.
Gebruik van de Musketon
In november 1984 werd de Musketon geopend en onderdeel van het sociale leven van Lunetten. Het centrum was vanaf het begin een doorslaand succes, ook al omdat het buurtwerk al jaren op alternatieve locaties functioneerde. Er werd druk gebruik gemaakt van het gebouw. Het theater engageerde zelfs artiesten van nationaal niveau. Dat leidde rond 1990 tot problemen, omdat de Stadsschouwburg zich bedreigd begon te voelen. Het theater werd gedwongen zich te beperken tot wijkactiviteiten.
Zo waren er in de loop der jaren meer veranderingen en kleine verbouwingen. Toch bleef de oorspronkelijke vormgeving van het gebouw ook binnen redelijk goed bewaard. Toen de gemeente in 2020 een grote modernisering aankondigde ontstond er veel protest vanuit de wijk. Inmiddels proberen de bewoners van Lunetten greep te krijgen op dit proces van hun eigen sociaal-culturele centrum de Musketon. Ook vandaag nog, 40 jaar na oplevering, wordt de Musketon gebruikt waar het voor bedoeld was. Voor de theaterzaal is het echter moeilijk om voldoende succesvolle producties te vinden, het interieur is weliswaar nog compleet maar verromeld en de hoofdingang is verplaatst waardoor het kunstwerk van Willem Lenssinck grotendeels onzichtbaar is geworden.
De Vereniging Oud Utrecht is in 2021 een actie begonnen om het gebouw de status van gemeentelijk monument te geven. Maart 2024 wordt hierover een besluit genomen.
Dit object hoort bij de verhaallijn Groei