Afsluitdijk - waterveiligheid en iconisch erfgoed verenigd
Klimaatverandering zorgt ervoor dat de Afsluitdijk zich in een ingrijpend en nog jaren durend proces bevindt van ophogen en aanpassen. Tegelijk biedt dit kansen om het gebouwde en landschappelijke erfgoed opnieuw te waarderen en in samenhang met de aanpassingen te beschermen. Met het project Toekomst Afsluitdijk zorgen de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Rijkswaterstaat er samen voor dat de Afsluitdijk ook in de 21e eeuw een nationaal icoon van waterveiligheid en cultuurhistorie blijft.
Beschermende functie versterken en erfgoed beschermen
In 2006 was duidelijk dat de Afsluitdijk moest worden aangepast om bestand te zijn tegen de gevolgen van klimaatverandering. Daarbij werden kansen gezien om regionale ambities waar te maken op het gebied van duurzame energie, ecologie, recreatie en toerisme. Ook was van meet af aan duidelijk dat het iconische karakter van de dijk – gevat in een 32 kilometer lange rechte lijn met een knikje, dwars door het woelige en grillige water, behouden moest blijven. Hoe kun je in deze culminatie van belangen en ambities het cultureel erfgoed goed borgen?
Als een Rembrandt
De Afsluitdijk is een van de iconen van Nederlandse waterbeheersing. Het is een heel praktische, rechtlijnige dam die ons beschermt tegen het water. En tegelijkertijd een monument van onze (eeuwige) strijd met het water dat voor de meeste Nederlanders een grote cultuurhistorische waarde heeft.
De rijksmonumenten aan de dijk – alle aangelegd ten tijde van de constructie – zijn: de spuicomplexen bij Den Oever en Kornwerderzand voor waterafvoer, de militaire stellingen (kazematten) bij Den Oever en Kornwerderzand voor verdediging van de Afsluitdijk tegen vijandelijke troepen, de grenspaal en het Monument van Dudok.
"De Afsluitdijk kan gezien worden als een kunstwerk van Rembrandt, en daar ga je bij restauratie ook heel zorgvuldig mee om."
Er was bij Rijkswaterstaat (RWS), de opdrachtgever van de aanpassingen van de Afsluitdijk, geen twijfel dat de cultuurhistorische waarde van de dijk behouden moest blijven. In de woorden van Joost van de Beek, projectmanager Afsluitdijk bij RWS: "De Afsluitdijk kan gezien worden als een kunstwerk van Rembrandt, en daar ga je bij restauratie ook heel zorgvuldig mee om."
Het was dus zinnig om voor het behoud van de cultuurhistorische waarde van de Afsluitdijk vroegtijdig de hulp in te roepen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE).
RWS en de RCE gieten hun samenwerking in 2007 in een convenant: het pilotproject ‘Toekomst Afsluitdijk’. De lessen uit deze pilot moeten voor beide partijen richtinggevend zijn voor de toekomst.
Naar een icoon van de 21ste eeuw
Om het 20ste-eeuwse nationale icoon van waterveiligheid en cultuurhistorie diezelfde rol te laten vervullen in de 21ste eeuw, gaat in 2007 het project Toekomst Afsluitdijk van start. Het kent 3 fases.
Verkennen en besluiten
In de integrale verkenningsfase (2007-2009) voedt de RCE RWS proactief met kennis en adviezen op het vlak van cultuurhistorie in relatie tot ruimtelijke ordening.
In de besluitvormingsfase (2009-2011) wordt de structuurvisie Toekomst Afsluitdijk geschreven. Mede dankzij de input van de RCE wordt geborgd dat de cultuurhistorische waarde van de Afsluitdijk behouden en zichtbaar zal blijven. Zo wordt vastgelegd dat nieuwe functies op of aan de dijk zoveel mogelijk op de voormalige werkeilanden geconcentreerd moeten worden. Daardoor blijft het karakter van de lange rechte lijn, met het knikje, door een eindeloze watermassa overeind.
Tegelijk wordt duidelijk dat er weinig ruimte is om meer gewicht te geven aan de Afsluitdijk als cultuurhistorisch icoon. Dit komt mede door de politieke voorkeur om aanpassingen sober en doelmatig uit te voeren en waterveiligheid absoluut centraal te stellen. Overige ambities worden aan de decentrale overheden (provincies en gemeenten) overgelaten.
Centraal wat moet, decentraal wat kan
In de planuitwerkfase (2011-2013) pakken de overheden RWS, provincies en gemeenten elk hun eigen rol op. Dat leidt tot de vraag om goede afstemming. Al snel blijkt dat verschillende partijen ‘erfgoed’ verschillend interpreteren. En dan vaak op de kleine schaal van het eigen natuur-, recreatie- of energieproject. En minder op de schaal van de Afsluitdijk en omgeving als geheel.
Zo is er discussie over de vraag waar door de provincies geambieerde windparken moeten komen. De RCE pleit voor plekken die zo min mogelijk afdoen aan de beleving van leegte als je je midden in het waterlandschap op de Afsluitdijk bevindt. Deze leegte behoort ook tot het ruimtelijke erfgoed, aldus de RCE.
Van icoon van de overheersing van de natuur, tot icoon van het samenspel tussen natuur en techniek.
Masterplan Beeldkwaliteit
In het verlengde van deze en andere discussies verschijnt in 2015 het Masterplan Beeldkwaliteit. In de totstandkoming van het plan speelt de RCE een rol als lid van de werkgroep ruimtelijke kwaliteit.
Het Masterplan koppelt de waterbouwkundige opgave en de regionale ambities aan elkaar, zodanig dat de icoonwaarde en de landschappelijke karakteristiek van de Afsluitdijk versterkt worden. Zo blijft de Afsluitdijk niet alleen een waterbouwkundig icoon van de 20ste eeuw, maar wordt het net zozeer een waterbouwkundig icoon van de 21ste eeuw. Ofwel: van icoon van de overheersing van de natuur, tot icoon van het samenspel tussen natuur en techniek.
Nieuwe heftorens
Enkele belangrijke punten: door ecologische innovaties aan de uiteinden te laten floreren, blijft de unieke lijn van de Afsluitdijk behouden. In de ontwerpen ligt de focus op een optimale beleving van het unieke uitzicht, de historie en de natuur die de Afsluitdijk te bieden heeft. De Kazematteneilanden – erfgoed met bijna zestig bunkers uit de Tweede Wereldoorlog – worden opengesteld voor bezoek. De nieuwe heftorens aan de uiteinden volgen de vorm en het ritme van de bestaande torens. Daardoor wordt de iconische waarde van de Afsluitdijk benadrukt.
Geleerde lessen
In 2013 evalueerde onderzoeksbureau Ecorys de omgang met cultuurhistorische waarden binnen het project ‘Toekomst Afsluitdijk’. Ecorys is positief. Vooral het feit dat de RCE vanaf de planvorming betrokken was, heeft goed uitgepakt. De RCE heeft zich een betrouwbare, deskundige en meedenkende partner getoond.
4 lessen voor volgende, dusdanig grote, langlopende en complexe projecten:
- Zet altijd een erfgoedexpert aan tafel
De aanwezigheid van een erfgoedadviseur in alle fases van het project legt plannen niet aan banden, maar maakt het mogelijk om samen verder te denken over de mogelijkheden. - Leg afspraken, randvoorwaarden en adviezen schriftelijk vast
Maak vanaf het begin van het proces duidelijk wat echt behouden moet blijven en zorg dat RWS die afspraken ook in de contracten met opdrachtnemers terecht laat komen. Toets tussentijds of de invulling van de rol van de erfgoedexpert nog past bij de fase waarin het proces zich bevindt. - Maak je hard voor erfgoed
Als erfgoedexpert moet je staan voor het belang van erfgoed, naast andere belangen als ruimtelijke en landschappelijke kwaliteit. Houd daarbij de overkoepelende blik vast en kijk naar de samenhang tussen verschillende niveaus van cultuurhistorie (in het geval van de Afsluitdijk: zowel de dijk als geheel als de onderdelen ervan). - Een standaardaanpak bestaat niet
Er bestaat niet zoiets als een standaardaanpak. De aanpak van erfgoed in een project hangt altijd af van de complexiteit van het project en de complexiteit van de cultuurhistorische belangen. De aanpak van cultureel erfgoed moet toegespitst zijn op het specifieke project.