Borg Rusthoven aardbevingsbestendig gemaakt
In de buurt van het Groningse dorp Wirdum ligt de adellijke woning Borg Rusthoven. Omdat in dit gebied aardbevingen voorkomen, is het zeventiende eeuwse pand aardbevingsbestendig gemaakt. Gekozen is voor een forse ingreep genaamd base isolation.
Het rijksmonument is een van de vele borgen die de provincie Groningen nu nog telt. Waarschijnlijk liet de vooraanstaande en rijke Johan Eeck, burgemeester van Groningen, de woning in 1686 als zomerhuis en jachtslot bouwen. Sinds 2012 wordt het pand particulier bewoond door John en Lenie van Zaanen. Naast de functie van woonverblijf dient de borg tegenwoordig ook als gastenverblijf en ontmoetingsplek.
Rusthoven ligt in een gebied waar aardbevingen voorkomen, veroorzaakt door gasboringen. Daarom besloot echtpaar Van Zaanen in 2017 mee te doen aan een proef van de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM). Hierdoor konden ze de geplande restauratie combineren met de versterkingsopgave. De NAM vergoedde het aardbevingsbestendig maken van het pand
Nationaal Coördinator Groningen
De uitvoering lag in handen van De Nationaal Coördinator Groningen (NCG); een organisatie die belast is met de versterking van gebouwen in het aardbevingsgebied in en om de provincie Groningen. Voor het te versterken erfgoed in dit gebied werkt de NCG samen met de provincie, gemeenten en de Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed. Samen hebben zij een erfgoedprogramma opgesteld om te komen tot een optimale balans tussen veiligheid, schadeherstel en versterking voor het Gronings erfgoed.
De NCG startte met een berekening van de constructieve stabiliteit. De uitkomst was kraakhelder’, aldus John van Zaanen. ‘Eerst zou de voorgevel omvallen, dan de achtergevel, en vervolgens zou de rest instorten.’ Versterken bleek dus essentieel.’ Vervolgens werkte de NCG uit hoe het pand veiliger kon worden gemaakt.
Afweging tussen verschillende waarden
Bij het aardbevingsbestendig maken van rijksmonumenten, zoals Borg Rusthoven, zijn verschillende waarden van belang. Uiteraard staat de veiligheid van de gebruikers voorop, maar ook het behoud van de monumentale waarde van het pand is belangrijk. Dat maakt dat een versterkingsoperatie altijd maatwerk is, omdat zo’n ingreep het karakter van het monument kan aantasten. Het doel is dan ook om een balans te vinden tussen het minimaliseren van de risico’s voor de gebruikers enerzijds en het in standhouden van de monumentale waarde anderzijds.
De monumentale waarde van Borg Rusthoven is beschreven in een cultuurhistorisch onderzoek. Het onderzoek geeft inzicht in de betekenis van het rijksmonument. Er staat in beschreven wanneer de borg is gebouwd, door wie en met welke materialen en verschijningsvorm. Ook de veranderingen in de 18e, 19e en 20e eeuw zijn achterhaald. De twee kelders bijvoorbeeld hebben een hoge monumentale waarde, net als de tegelvloer in de centrale gang beneden.
Minimale opoffering van monumentale waarde
De uitkomsten van zowel het cultuurhistorisch onderzoek als die van de technische onderzoeken heeft de experts doen besluiten base isolation als versterkingsmethode in te zetten. Meegewogen zal hebben dat deze methode, naast de veiligheid voor de bewoners, ook het ontstaan van schade aan het gebouw in de toekomst vermindert. Met deze versterkingsmethode wordt het rijksmonument in zijn geheel omhooggetild en van dempers voorzien. Het is een internationaal erkende techniek, die nu in Groningen bij een aantal versterkingsopgaven is toegepast.
“De uitkomsten van zowel het cultuurhistorisch onderzoek als die van de technische onderzoeken heeft de experts doen besluiten base isolation als versterkingsmethode in te zetten.’’
Een groot voordeel van deze techniek is namelijk dat je alleen de vloer en wat daaronder zit aantast. ‘Je moet het je voorstellen als twee bakken’, legt specialist cultureel erfgoed Daniël van Huizen uit die betrokken was bij het Borg Rusthoven project. ‘De bovenste is kleiner en past in de onderste. Daartussen zitten de dempers. Als er een aardbeving plaatsvindt, beweegt de onderste bak met de grond mee en de bovenste met de onderkant van het pand. De dempers absorberen de kracht en zo krijgt het gebouw maar een klein deel van de beving mee.’
De operatie in de praktijk
Om beide bakken met de dempers te kunnen plaatsen, werd de borg eerst voorzien van een nieuwe fundering. Om dat voor elkaar te krijgen, zijn er veertig palen met een lengte van vijftien meter door een betonvloer gedrukt. Op de palen monteerden de experts vervolgens vijzels die de borg de lucht in duwden. Daarbij zijn ook de kelders vanwege hun hoge cultuurhistorische waarde in hun geheel mee de lucht ingenomen. Een computer stuurde de vijzels tot op de millimeter aan.
Toen het pand eenmaal een meter boven de grond zweefde, werd de betonnen buitenbak met de dempers gemaakt. Experts lieten het monument vervolgens weer millimeter voor millimeter zakken waarna de binnenbak werd geconstrueerd. Ook de binnenkant van de borg bouwden ze weer op. Zo werd de tegelvloer in de gang op de begane vloer op precies dezelfde manier teruggelegd. Deze was er van tevoren tegel voor tegel uitgehaald, waarna de tegels genummerd in een opslag werden ondergebracht. Ook monumentale onderdelen als een grote kast in de keuken en de houten vloerplanken uit de woonkamer werden uit de opslag gehaald en weer exact op hun plaats teruggezet.
De eigenaar kijkt met een goed gevoel terug op de operatie. ‘In het bouwteam was het belangrijk dat iedereen in gelijke mate zijn stempel op het werk kon drukken. Dat is ons gelukt door goed naar elkaar te luisteren.’