Onstaborg Sauwerd niet langer onbekend en ongezien
Middenin het Groningse wierdedorp Sauwerd stond ooit de Onstaborg, een omvangrijk kasteel dat behoorde tot de voornaamste borgen van Groningen. In de 18e eeuw werd de borg in fasen gesloopt en lange tijd was nauwelijks te zien dat het bouwwerk er ooit had gestaan. Onder de noemer 'Onstaborg Herbeleven' werkt Dorpsbelangen Sauwerd sinds 2016 samen met vrijwilligers uit dorp en omgeving om het borgterrein opnieuw in te richten en geschikt te maken voor allerlei activiteiten.
Het project is een initiatief van de vereniging Dorpsbelangen Sauwerd-Wetsinge en valt onder de noemer Kansrijk Groningen, een programma waarin verschillende overheden en organisaties samenwerken aan het vergroten van de leefbaarheid in het Groningse aardbevingsgebied.
[Tekst gaat verder onder de foto]
Onbekend maakt onbemind
Al in de jaren negentig waren er in Sauwerd plannen om het terrein van de Onstaborg, een vierkant stuk grasland omgeven door een smalle sloot, beter bruikbaar en toeristisch aantrekkelijker te maken. In de regio was de borg bekend, maar doordat er weinig van te zien was, was het voor bezoekers niet zo interessant. ‘Je moet echt weten dat er een van de sterkste borgen van de provincie heeft gestaan om je er bij betrokken te voelen’, legt Jan de Groot van de historische kring Ubbega uit.
Destijds bleef het bij ideeën, maar tientallen jaren later vatte de vereniging Dorpsbelangen Sauwerd-Wetsinge opnieuw het plan op om de Onstaborg nieuw leven in te blazen. In 2016 ging het project daadwerkelijk van start. In overleg met bewoners werd besloten dat de grachten rond de borg weer deels watervoerend zouden worden gemaakt en aangesloten op de lokale ijsbaan en omliggende sloten. Er zouden hoogholtjes (hoge voetbruggen) aangelegd worden tussen de borg en de voormalige dorpskerk en over de westelijke gracht, wat vroeger ook een verbinding was tussen dorp en borg. Een markering in de vorm van een kunstwerk, een wandelpad en informatieborden moesten de archeologische en landschappelijke waarden van het terrein benadrukken. En inwoners konden stemmen over welk staalhuis (een stalen bouwwerk dat een silhouetimpressie geeft van het vroegere gebouw) zij graag op het terrein zouden zien. ‘Het dorpshuis was vol toen we de ontwerpen voorlegden’, vertelt De Groot.
"Het terrein wordt niet alleen beter herkenbaar gemaakt, maar het monument krijgt bovendien ook een nieuwe functie in de dorpsgemeenschap."
Een functie in de samenleving
Omdat het Onstaborgterrein een archeologisch rijksmonument is, betrok de vereniging Dorpsbelangen al snel de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). ‘Wij willen dergelijke terreinen over het algemeen zo min mogelijk aantasten’, vertelt RCE-archeoloog Jan van Doesburg. ‘Maar in dit geval juichen we het toe dat het terrein niet alleen beter herkenbaar wordt gemaakt, maar het monument bovendien ook een nieuwe functie en plek krijgt in de dorpsgemeenschap.’
[Tekst gaat verder onder de foto]
Helpen bij opgravingen
Het project ging in april 2020 voortvarend van start. Er werden twee proefsleuven gegraven om te zien hoe de opvulling van de gracht archeologisch in elkaar stak. Maar als snel stond de organisatie voor een aantal uitdagingen. Corona gooide roet in het eten en het werk moest worden stilgelegd. Daarnaast bleek dat het nodig was om dieper te graven dan eerder bedacht om de slotgracht voldoende watervoerend te maken. Dat betekende dat er ook veel meer archeologisch onderzoek gedaan moest worden tijdens het uitgraven van de gracht.
"We willen dat mensen de rijksmonumenten in hun gemeente als hun monumenten zien."
In 2022 was er een doorstart. De inwoners van Sauwerd en omgeving kregen opnieuw de kans om mee te werken aan het project, ditmaal door als vrijwilliger archeologisch onderzoeksbureau MUG te helpen bij de opgravingen. ‘Dat is een van de redenen dat we heel enthousiast over dit project zijn’, legt Van Doesburg uit. ‘We willen dat mensen de rijksmonumenten in hun gemeente als hun monumenten zien. Vandaar dat de RCE het project financieel heeft ondersteund door de kosten van de inwonersparticipatie voor zich te nemen.’ Voor de financiering van het onderzoek zelf wist de bewonersvereniging andere subsidiënten te vinden.
‘Mensen vonden het schitterend om mee te kunnen doen’, vertelt De Groot, die een belangrijke rol speelde in het werven van vrijwilligers. ‘Niet alleen met het spitten in de grachtvulling, maar ook met het wassen. Dan gaan alle vondsten door je handen.’ Doordat er door verschillende aardlagen werd gegraven, liepen die vondsten erg uiteen. Van leren schoenen en dierlijk slacht- en eetafval tot twee fraaie 18e-eeuwse koperen tapkranen. Maar ook resten uit de Romeinse tijd, zoals munten en sieraden, en zogenaamd terpaardewerk, afkomstig uit de wierde waarop de borg stond. Van Doesburg: ‘Vroeger was het idee: mooi hoor, archeologisch erfgoed, maar zit er maar niet aan als het niet hoeft. Nu kunnen mensen zelf meewerken en meebeslissen. Het is immers ook hún erfgoed. Dat zorgt er ook dat mensen binding krijgen met hun dorp of stad en de regio.’
[Tekst gaat verder onder de foto]
Met enthousiasme alleen red je het niet
Het plan was om snel na de opgravingen aan de slag te gaan met het staalhuis en de inrichting van het terrein. Maar doordat de gracht dieper moest worden uitgegraven dan aanvankelijk gedacht, is het archeologisch onderzoek dat met de uitgraving gepaard ging flink duurder geworden dan geraamd. Dat gaat mogelijk ten koste van het budget voor de aankleding van het terrein. Maar dat je op de kwaliteit van het archeologisch onderzoek geen concessies mag doen, daarover zijn Van Doesburg en De Groot het eens.
Zulke ontwikkelingen zijn één van de belangrijkste uitdagingen in participatieprojecten als Onstaborg Herbeleven, legt Van Doesburg uit. ‘Het is geweldig dat er zoveel enthousiasme is vanuit de inwoners. Maar het project is groter en complexer geworden dan verwacht en dan is enthousiasme alleen niet genoeg. Je moet echt een lange adem hebben. Dan zijn hulp en betrokkenheid van Rijk, provincie of gemeente belangrijk om het project tot een goed einde te brengen.’
"Het zorgt ervoor dat mensen vragen stellen over hun eigen geschiedenis."
Vragen over wat er vroeger was
Doordat de opgravingen meer tijd en geld hebben gekost dan was begroot, moet er nu opnieuw geld gevonden worden voor de inrichting van het terrein. Toch zal het ook nu niemand ontgaan dat er iets gaande is bij de Onstaborg, denkt De Groot. ‘Het terrein ligt middenin het dorp en in een wandelgebied. Mensen die een wandelingetje maken of de hond uitlaten komen erlangs en zien dat er dingen gebeuren en het terrein verandert. Wat vroeger een smalle sloot was, is nu een gracht van acht meter breed. Dat roept vragen op over wat er vroeger was. Zeker als er straks ook een staalhuis staat en het terrein via bruggen toegankelijk wordt. Dat zal ervoor zorgen dat mensen vragen stellen over hun eigen geschiedenis. Als Historische Kring Ubbega besteden we in onze eigen periodiek Diepgang ook veel aandacht aan de opgravingen en vondsten én aan wat dat duidelijk maakt over de lange geschiedenis van Sauwerd.’
Het project zal naar verwachting nog een aantal jaren duren. In de tussentijd gaat archeologiebedrijf MUG de opgravingsgegevens uitwerken. Vondsten worden schoongemaakt, geconserveerd en beschreven, en monsters van grond en houtresten worden geanalyseerd. Uiteindelijk zal MUG in samenspraak met de inwoners alle resultaten in een rapport presenteren. Een aantal vondsten wordt alvast tentoongesteld in het dorpshuis Ubbegaheem en in een lokale leer-zorgboerderij. De Groot: ‘Zo maken we ook zichtbaar wat er hier is gebeurd.’
