Ga direct naar inhoud

Water en bodem sturend

Water en bodem bepaalden duizenden jaren lang waar mensen woonden en wat zij met het land deden. Vanaf ongeveer 1800 groeide de overtuiging dat de natuur maakbaar is. Dit verstoorde de balans tussen cultuur en natuur die ons land heeft gevormd. Het heeft geresulteerd in de biodiversiteitscrisis, droogteproblematiek en slechte waterkwaliteit van vandaag de dag. Klimaatverandering verergert deze problemen, en onze leefomgeving heeft nu te kampen met de schadelijke gevolgen ervan.

Om de verdwenen balans tussen de mens en het natuurlijk systeem te herstellen, is een andere kijk op ons landschap nodig. Systemen van water en bodem zijn in Nederland ontstaan en ontwikkeld vanuit een proces van geven en nemen. In onze beeksystemen hielden we water vast zodat watermolens benedenstrooms voorzien waren van voldoende waterkracht. Water uit beken en rivieren stroomde gecontroleerd ons land in zodat we hoge rivierstanden konden reguleren, landbouwgronden konden bevloeien en onze steden konden verdedigen. Op hoogten in het landschap, zoals de natuurlijke zandgronden of artificiële verhogingen zoals terpen en wierden, kon veilig worden gewoond. Deze mens-natuursystemen resulteerden tegelijkertijd in gevarieerde cultuurlandschappen die rijker waren aan biodiversiteit dan de hedendaagse natuurgebieden.

Veenweide nabij Waverveen. Dit typisch Hollandse landschap ligt inmiddels 6 meter onder de zeespiegel en zakt iedere dag dieper weg door bodemdaling. Na tientallen jaren intensieve veeteelt en het verlagen van de grondwaterstand is de biodiversiteit uitgedund en het bodemleven verdwenen. Een voorbeeld van een landschap dat de grenzen van de maakbaarheid bereikt.

Ruimtelijke keuzes in historische samenhang

Een veiligere en veerkrachtigere leefomgeving ontstaat als recente ingrepen, die ons landschap nu op slot zetten, teruggedraaid kunnen worden. Water en bodem moeten weer sturend zijn in onze ruimtelijke keuzes, net als vroeger. ‘Building with nature and culture’, voor slimme keuzes die passen bij de natuurlijke dynamiek om ons heen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) maakt kennis over de historische samenhang inzichtelijk door een stad, gebied of systeem op een tijdlijn te zetten. Het in kaart brengen van het natuurlijke systeem heet een ‘genese’. Genese betekent ‘wording’ en toont hoe de mens zijn natuurlijke omgeving heeft gevormd en wat wij daar vandaag de dag van kunnen leren.

Bekijk bijvoorbeeld de kaart Leven met water, die de overlap tussen huidige wateropgaven en historische kennis laat zien. De website De Stadsgenese biedt meer informatie en kaartmateriaal over cultuurhistorie en het natuurlijke systeem als gids voor klimaatadaptatie en stedelijke ontwikkeling.

De ‘genese’ van Nijmegen. Wat opvalt is dat na de Tweede Wereldoorlog gebieden zijn bebouwd die naast dalen liggen. Deze voerden water af. Vandaag zijn dit juist de wijken met veel wateroverlast en verzakkingen.

Onderbouwing met een gebiedsbiografie

Een andere methode voor het analyseren van een gebiedsontwikkeling is de gebiedsbiografie. Een gebiedsbiografie laat in woord en beeld zien hoe een gebied in de loop van de tijd is veranderd door de wisselwerking tussen mens en natuur, en hoe het verleden in het hedendaagse landschap doorwerkt. Daarnaast beschrijft het de levensloop van het (stedelijke) landschap in een gebied en legt het nadruk op de sociale dimensie van dit landschap. Zowel een gebiedsgenese als een gebiedsbiografie kan een instrument zijn ter onderbouwing van de inhoud en het proces van huidige ruimtelijke opgaven. Denk bijvoorbeeld aan het formuleren van kernkwaliteiten binnen een omgevingsagenda of het ontwikkelen van ontwerprichtingen voor een stroomgebied. 

Publicaties