Van krankzinnigengesticht tot herstellingsoord: 7 zorginstellingen van vroeger (deel 2)
Weblog
Erfgoed is niet statisch, het ontwikkelt zich. Neem bijvoorbeeld deze zeven markante monumenten. Allen gebouwd met een zorgfunctie. Sommigen hebben nu een andere bestemming, anderen zijn nog altijd in gebruik door de zorg. Uit de rijke collectie van historische gebouwen kozen de architectuurhistorici van de RCE een aantal markante exemplaren. Deel 1 verscheen al eerder, hierbij het tweede deel.
Van onderstaande monumenten zijn nog veel meer prachtige oude en nieuwe foto’s te vinden in de onze beeldbank.
1. Sanatorium Berg en Bosch - Bilthoven
In opdracht van de Katholieke arbeidersbeweging Herwonnen Levenskracht werd in 1933 sanatorium Berg en Bosch gebouwd. Het gebouw in Delftse School-stijl is van de architecten Koldeweij en Van Moorssel, maar professor W. Bronkhorst, de directeur van het sanatorium, oefende er grote invloed op uit. Hij hechtte aan een gezonde en huiselijke omgeving omdat de tuberculose patiënten lange tijd moesten blijven. De zusters Dominicanessen, die ook op het terrein woonden, verpleegden de zieken.
Vanaf de jaren 50–60 werd Berg en Bosch een algemeen ziekenhuis. Er kwam ook een school voor zieke kinderen. Na sluiting van het ziekenhuis in de jaren 90 vestigden zich verschillende zorginstellingen, (privé)klinieken en kantoren op het terrein. De Berg en Bosch-school, voor kinderen met een beperking, bleef bestaan. Na ruim 90 jaar staat de zorg hier nog steeds centraal.
2. Militair Hospitaal – Amersfoort
In 1877 verrees in Amersfoort een garnizoensinfirmerie in eclectische stijl, naar ontwerp van ingenieur luitenant Colonel Commandant Klijnsma. Een aantal jaren later werd het gebouw omgedoopt tot militair hospitaal. Het bestaat uit een hoofdgebouw en vijf barakken, waarvan vier bereikbaar zijn via ronde gangen. De vijfde barak staat apart en was bestemd voor besmettelijke zieken. Op het terrein stond ook een lijkenhuis.
In eerste instantie was het hospitaal alleen bedoeld voor de lagere klasse maar vanaf 1915 konden alle militairen er terecht. Op het hoogtepunt bood het hospitaal onderdak aan 144 patiënten. Het deed dienst tot 1966. Toen werd de administratieve afdeling van de Koninklijke Landmacht er gehuisvest. Een projectontwikkelaar heeft het recent gekocht om het, na jaren van leegstand, een nieuwe functie te geven.
3. Groot Lankum – Franeker
Zo’n zes jaar geleden opende in Franeker het nieuwe zorgcomplex Kening State, een gebouw met in de wijde omtrek een beladen verleden. In 1930 werd het gebouwd als psychiatrisch inrichting Groot Lankum. Dit was nodig omdat het Geneeskundig Gesticht van Franeker niet voldoende capaciteit had voor het groeiende aantal patiënten. Ook paste het oude gebouw niet bij de vernieuwde opvattingen over goede zorg van patiënten met een geestelijke ziekte.
Groot Lankum werd ontworpen door E.& Th.R. Knevel. Hij gebruikte in zijn ontwerp elementen uit het Zakelijk Expressionisme. Bijzonder is het uit dezelfde tijd daterende Wandelpark dat rond het hoofdgebouw is aangelegd. De oorspronkelijke slingerpadenstructuur, met enkele rechte paden, is nog aanwezig en maakt het met beplanting als struiken en bijzondere bomen mogelijk voor de verpleegden om een ommetje te maken.
4. Wilhelminaoord - St. Nicolaasga
Ooit was Wilhelminaoord in Sint Nicolaasga (door de Friezen Sint Nyk genoemd) een rusthuis voor ‘oververmoeide’ vrouwen en meisjes. De villa werd in 1907 op initiatief van de vier zussen Van Eysinga gebouwd naar het ontwerp van H.H. Kramer. In een deel woonden de zussen zelf.
Het gebouw is een mengeling van de Chaletstijl en Art Nouveau. Door de jaren heen heeft het verschillende functies gehad, altijd aan de zorg gerelateerd. Sinds 2016 doet het gebouw dienst als woon-zorgcentrum voor ouderen en zorghotel.
5. De Grote Beek -Eindhoven
De Rijkspsychiatrische Inrichting De Grote Beek werd in 1918 aan de noordkant van Eindhoven opgericht als Rijks Krankzinnigengesticht op de plek van landgoed Vredenoord. Binnen een parkachtige aanleg verrezen rondom het hoofdgebouw negen paviljoens. Delen zijn inmiddels gesloopt en het complex is later op grote schaal aangevuld met nieuwbouw. Het voormalige hoofd- of administratiegebouw, de kapel en het ketelhuis staan er nog steeds.
Het hoofdgebouw, van rijksbouwmeester J.A.W. Vrijman, is opgetrokken in de typische vormen voor overheidsgebouwen aan het begin van de 20ste eeuw: vrij sober en met motieven uit de neo-renaissance. Het complex heeft nog altijd een zorgfunctie voor de geestelijke gezondheidszorg.
6. Bitter en Zoet - Veenhuizen
In het Drentse Veenhuizen werd in het begin van de 19de eeuw de Maatschappij van Weldadigheid opgericht. Dit was een particuliere organisatie die armen, veelal uit de grote steden, wilde helpen om een eigen bestaan op te bouwen als boer. Het ideële experiment mislukte uiteindelijk en het complex werd een strafkolonie voor zwervers en bedelaars en deels ook gevangenis.
In de kolonie waren voorzieningen voor zieke bewoners en personeel. Zo ontwierp rijksbouwmeester W.C. Metzelaar in 1893 een apotheek met dienstwoning, vlakbij het kleine ziekenhuis. Zoals alle gebouwen in Veenhuizen heeft ook de apotheek een naam op de voorgevel: ‘Bitter en Zoet’. Het gebouw vormt een klein ensemble met de naastgelegen woningen ‘Toewijding’ en ‘Plichtgevoel’. Tegenwoordig is de oude apotheek deel van een hotel-restaurant. De koloniën krijgen in 2020 het label Europees Cultureel Erfgoed.
7. Bio-Herstellingsoord - Arnhem
Het BIO Kinderrevalidatiecentrum Arnhem werd in 1952 opgericht als ‘Bio-Herstellingsoord’ of ‘Bio-vakantie Oord’. Oorspronkelijk was het centrum bedoeld voor de revalidatie van poliopatiëntjes, maar toen het in 1959 in gebruik werd genomen, diende het als revalidatiecentrum voor kinderen. Polio kwam steeds minder voor.
De beroemde architect J.J.P. Oud en zijn zoon Hans Oud tekenden voor het ontwerp. Het beschermde complex in de Veluwse bossen tussen Arnhem en Ede bestaat uit een hoofdgebouw, een mytylschool, een sportgebouw, acht verblijfpaviljoens, twee sculpturen, een fietsenstalling, een ketelhuis en een trafohuis. Op dit moment is het vooral een vakantiepark voor gezinnen en groepen met (meervoudig) gehandicapte kinderen.
