Paus Adrianus VI trotseerde de hitte in Rome
Weblog
Wie de zomerse dagen met de voeten in een teil koud water doorbrengt, moet eens denken aan Adrianus VI – de enige 'paus van de Lage Landen'. Precies vijfhonderd-en-twee jaar geleden kwam deze Utrechter aan in het bloedhete, door de pest geplaagde Rome. Zijn portret, dat sinds 2007 via het ministerie van Buitenlandse Zaken in bruikleen is bij de Kanselarij Heilige Stoel in Vaticaanstad, herinnert hieraan.
Wie was Adrianus?
Op 22 januari 1522 hoorde Adrianus van Utrecht (1459-1523) tot zijn grote verrassing dat hij was verkozen tot paus. Tijdens het conclaaf dat de opvolger van paus Leo X moest kiezen, kwam zijn naam na lang getouwtrek naar boven: een eerbiedwaardig en vroom man die voor iedereen aanvaardbaar was, maar ook een grote onbekende. Adrianus, van geboorte een Utrechter, was opgeleid tot theoloog aan de universiteit van Leuven. Op het moment van de verkiezing was hij kardinaal van Tortosa en stadhouder van keizer Karel V in Spanje. Al gauw werden in Rome spotprenten verspreid waarin de nieuwe paus werd afgeschilderd als een vreemde barbaar, van wie niemand ooit heeft gehoord.
Adrianus twijfelde of hij, als drieënzestigjarige geleerde, sterk genoeg was voor deze immense taak. Toch wilde hij de kerk geen schade berokkenen door te weigeren, en aanvaardde de titel. Het was nu zaak zo snel mogelijk naar Rome af te reizen: de heilige stad, waar hij nog nooit een stap had gezet.
Dat was een gevaarlijke, avontuurlijke onderneming door Spanje en over de Middellandse Zee naar de Romeinse haven van Ostia. Met zijn gevolg ging Adrianus op reis, op paarden en muildieren, in karren en koetsen, en later met schepen over zee, stormen en zeerovers trotserend. Na een reis van zeven maanden werd hij verwelkomd in Rome. Op de rug van een muildier reed hij de gloeiend hete, door de pest geplaagde stad binnen en op 31 augustus werd hij in de Sint-Pieter tot paus gekroond.
Een andere wind
Tot verbazing van de Romeinen arriveerde de nieuwe paus niet met de gebruikelijke pomp and circumstance (ceremonies en festiviteiten) zoals de renaissancepausen vóór hem. Er ging duidelijk een andere wind waaien. Adrianus, een burgerzoon uit het noorden van Europa, werd de eerste niet-Italiaanse paus sinds 140 jaar. Als vrome theoloog die de Bijbel bestudeerde, veranderde hij het Vaticaan van het centrum van een levendige hofcultuur in een verstilde plek van kloosterlijke concentratie. Met een hervormingsprogramma wilde hij de misstanden binnen de kerk uitroeien en brak hij met gangbare praktijken binnen het Vaticaan. Hij wilde de handel in aflaten indammen, de opstand van Luther stoppen, en de Europese vorsten verenigen in de strijd tegen de Turken.
Het pontificaat van Adrianus VI duurde niet lang genoeg om de hervormingen gestalte te geven. Tijdens de hete zomer van 1523, een jaar na zijn aankomst in Rome, raakte hij onwel door de verzengende hitte en werd hij bevangen door een flinke koorts die hem tot zijn overlijden, bijna zes weken later, in zijn greep hield. Op 14 september overleed hij. In zijn geboortestad Utrecht werd diepbedroefd gereageerd, maar volgens een hardnekkig gerucht hing de Romeinse jeugd een krans op het huis van zijn lijfarts, zo opgelucht was de bevolking dat ze van deze barbaarse paus was verlost.
[De tekst gaat verder onder de afbeelding]
Portret
Van Adrianus zijn weinig portretten bekend. De Utrechtse schilder-kanunnik Jan van Scorel werd door hem aangesteld als conservator van de pauselijke kunstcollectie en portretteerde hem tweemaal in de lente van 1523. Geen van deze schilderijen zijn bewaard gebleven, enkel kopieën zijn overgeleverd. Het exemplaar dat nu in de residentie van de Kanselarij Heilige Stoel hangt, is ook een kopie, maar deze gaat niet terug op één van de schilderijen van Jan van Scorel. Het betreft waarschijnlijk een portret uit de eerste helft van de achttiende eeuw naar een portretpenning uit 1522, waarvan een exemplaar zich in de collectie van het Teylers Museum te Haarlem bevindt. Adriaan is 'en profil' afgebeeld, draagt een rijk bewerkte mantel en de pauselijke tiara op zijn hoofd. Links boven is zijn pauselijke wapen afgebeeld, en rechts het wapen van de stad Utrecht.
[De tekst gaat verder onder de afbeelding]
Herinnering aan Adrianus
Enkele decennia na het overlijden van Adrianus zette de reformatie in en de herinnering aan de paus werd niet meer levendig gehouden in de noordelijke Nederlanden. Op enkele plekken is zijn erfenis toch nog tastbaar, zoals in het huis dat hij in Utrecht heeft laten bouwen en dat nog altijd 'Paushuize' genoemd wordt, en waar zich ook een groot aantal langdurige bruiklenen uit de Rijkscollectie RCE bevindt.
Een opvallend aandenken is de postzegel, die ter gelegenheid van de herdenking van Adrianus' pausverkiezing vijfhonderd jaar geleden, door de Vaticaanse posterijen werd uitgegeven en door de Nederlandse ambassadeur Caroline Weijers en 'minister-president' van het Vaticaan kardinaal Parolin bij de Heilige Stoel gepresenteerd. Hierop prijkt het portret van Adrianus VI dat zich in de residentie bevindt. Gezien de verhitte relatie tussen Adrianus en de Romeinen mag dit toch een mooie toenadering worden genoemd.
Deze blog Kunstwerk van de Maand is geschreven door Froukje van der Meulen, conservator bruiklenen bij de RCE.