Actie!
Vanaf de jaren zestig zetten kritische jongeren de verhoudingen vaak op scherp. Ze voeren op alle fronten actie: tegen de gevestigde orde, het gezag, vrouwendiscriminatie, oorlogen, bewapening, kernenergie, milieuvervuiling en het woonbeleid. Het activisme is politiek gemotiveerd en schuwt de grote thema’s niet. In de jaren zestig zijn de acties vaak ludiek, in de loop van de jaren zeventig en tachtig worden ze grimmiger.
Opstandige jongeren
In de naoorlogse jaren groeit een kritische generatie op die maatschappelijke misstanden aan de kaak stelt. Berucht zijn de happenings bij Het Lieverdje op het Spui in Amsterdam waar jongeren zich tegen de consumptiemaatschappij keren. Een groep gelijkgestemden richt in 1965 de antiautoritaire Provo-beweging op en verzet zich op geweldloze, maar plagerige wijze tegen het gezag. Provo voert niet alleen actie tegen de gevestigde orde, maar bedenkt ook creatieve oplossingen met ‘witte plannen’ zoals het wittefietsenplan en de witkar, de voorlopers van de huidige deelfietsen en de elektrische deelauto’s. Provo trekt internationale aandacht door de opschudding die de beweging veroorzaakt tijdens het huwelijk van prinses Beatrix en Claus. Beelden van de rookbom bij de gouden koets gaan de hele wereld over. Verwant aan Provo is de actiegroep Dolle Mina, die door ludieke acties de ietwat fletse tweede feministische golf nieuw elan geeft. Dolle Mina’s bestormen het alleen voor mannelijke studenten toegankelijke opleidingsinstituut Nijenrode, fluiten mannen na in Amsterdamse winkelstraten en ontbloten tijdens een gynaecologencongres hun buik met opschrift ’Baas in eigen buik’. De wijze waarop Dolle Mina aandacht vraagt voor de ongelijke rol van de vrouw in de maatschappij wekt sympathie. Serieuzer wordt het verzet als Nederlandse studenten in navolging van de studentenopstanden in Berkely en Parijs democratisering van de universiteit eisen. In 1969 bezetten Amsterdamse studenten het Maagdenhuis en eisen meer inspraak in het bestuur en zeggenschap over hun studie. Na vijf dagen heeft de burgemeester van Amsterdam er genoeg van en laat het Maagdenhuis hardhandig ontruimen.
Vredesdemonstraties
De Amerikaanse oorlogsvoering in Vietnam (1955-1975), waarvan dagelijks op televisie verslag wordt gedaan, houdt de gemoederen bezig en leidt tot Vietnamprotesten. De Amerikanen verspelen hun krediet als bevrijder van Europa, maar er bestaat ook angst voor de Sovjet-Unie. De wapenwedloop van de Koude Oorlog gaat in de jaren zeventig en tachtig onverminderd voort. Het maatschappelijke ongenoegen over de nucleaire oorlogsdreiging is groot. De demonstraties in Amsterdam en Den Haag tegen de plaatsing van kernwapens in West-Europa worden massaal bijgewoond. Een half miljoen demonstranten verzamelt zich in 1981 op het Museumplein en in 1983 op het Malieveld. In de buitenlandse media wordt gesproken van Hollanditis, dat door de Nederlanders gretig als geuzennaam wordt geadopteerd.
Tegen het woonbeleid
Het woonbeleid ligt onder vuur, want de woningnood is, ondanks de voltooiing van de wederopbouw, nog steeds een nijpend probleem. Vooral in de grote steden bestaat een tekort aan betaalbare woningen, terwijl er ook leegstand is. Saneringsplannen voor verouderde woonbuurten vallen daarom in slechte aarde. Vanuit het collectieve verzet tegen sloopplannen weten mondige buurtbewoners een alternatieve stadsvernieuwing te verwerkelijken. Hierdoor blijven veel oude woningen behouden en de huren betaalbaar. In Rotterdam wordt voor deze vorm van stadsvernieuwing de term ‘bouwen voor de buurt’ gemunt.
De radicaalste vorm van actievoeren waarmee jongeren opkomen voor hun woonrecht en aandacht vragen voor leegstand, is de kraakbeweging. In de jaren zestig moedigt Provo het kraken van leegstaande woningen aan met het wittehuizenplan. In de jaren zeventig maakt het ludieke karakter plaats voor een verbeten strijd. De aanleg van de metro door de Amsterdamse Nieuwmarktbuurt stuit op taai verzet van bewoners. Het mondt uit in rellen waarbij de Mobiele Eenheid van de politie wordt ingezet. De grimmige metrorellen zetten de toon voor het activisme van de kraakbeweging. Spanningen tussen krakers en het gezag komen in 1980 tot een uitbarsting. Door het gewelddadige optreden van politie en leger bij de ontruiming van een kraakpand in de Vondelstraat kan de kraakbeweging nog op sympathie rekenen. De vergeldingsacties van de krakers tijdens de kroning van Beatrix veroorzaken een ware veldslag. Niet alleen in Amsterdam gaat het er woest aan toe, ook in de Nijmeegse Piersonstraat ontsporen krakersacties volledig. Door de grimmige rellen verspelen de krakers veel sympathie. Het weerhoudt ze niet van actievoeren en ze creëren een alternatieve maatschappij waar geld en eigendom niet bestaan. In de grote steden ontwikkelt zich een netwerk van ruilwinkels en goedkope eetcafés, gevestigd in gekraakte panden. Veel meer nog dan de actiegroepen in de stadsvernieuwing heeft de kraakbeweging veel oude (monumentale) gebouwen voor sloop behoed. Met de erfgoedverenigingen hebben de krakers – zij het onbedoeld – gezorgd voor een herwaardering van negentiende-eeuwse architectuur en stedenbouw.
Relativering
De tumultueuze ontwikkelingen in de jaren 1965-1990 zijn een onuitputtelijke voedingsbodem voor geëngageerd cabaret, dat eind jaren zestig een doorbraak beleeft. Neerlands Hoop in Bange Dagen stelt door zijn onstuimige en vaak politiek incorrecte humor ook zijn publiek op de proef. Vooral Van Kooten en De Bie weten in hun televisieprogramma’s het maatschappelijke klimaat van deze periode naar subtiele satire te vertalen. Hun typetjes zijn zó populair dat – tot hun grote schrik – de fictieve Tegenpartij van Haagse ‘vrije jongens’ F. Jacobse en Tedje van Es in de politieke peilingen goed is voor een paar zetels.
