Het leven van Anton de Kom in 7 historische plekken

Johannes Camphuijsstraat 296 in Den Haag

Anton de Kom en Petronella Borsboom woonden sinds 1933 samen met hun kinderen – Ad, Cees, Ton en Judith – aan de Johannes Camphuijsstraat 296 in Den Haag. De portiekwoning op de eerste verdieping is te bereiken via een steile trap en heeft een kleine erker met uitzicht op straat. In de begin periode van zijn verblijf hier is De Kom onder andere bezig met de uitgave van Wij slaven van Suriname en het schrijven van Ons bloed is rood. Ook wordt hij in de eerste helft van de jaren dertig gevolgd door de Centrale Inlichtingendienst, daar hij als gevaarlijke communistische agitator wordt beschouwd. Op 7 augustus 1944 wordt De Kom in de buurt van zijn huis gearresteerd door de Duitse bezetters, en dezelfde avond vindt een huiszoeking plaats op dit adres. In 2022 werd er een struikelsteen geplaatst vóór zijn huis in Den Haag.

Lange Voorhout 34

Huis Huguetan is een van de statige stadspaleizen van Den Haag. In dit 18^de-eeuwse pand was van 1819 tot 1982 de Koninklijke Bibliotheek gevestigd. Anton de Kom komt hier vaak om te lezen. In de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw doet hij hier onderzoek voor zijn boek Wij slaven van Suriname. Als kind had hij al geluisterd naar de verhalen van zijn grootmoeder die de slavernij nog zelf had meegemaakt. Dat perspectief vindt hij niet terug in de bestaande literatuur. Het inspireert hem om de geschiedenis te onderzoeken vanuit de beleving van de onderdrukten.

Op 1 juli 1863 werd de slavernij bij wet afgeschaft in Suriname en de Caraïbische eilanden (toen nog koloniën van het Nederlands Koninkrijk). Een groot deel van de tot slaaf gemaakten moest hierna nog 10 jaar lang op de plantages werken. Dit gebeurde onder staatstoezicht en was om de “schade van deze maatregel” voor de plantagehouders te beperken. Daarom stopte de slavernij voor velen in het toenmalige Koninkrijk feitelijk pas echt in 1873. In zijn boek spreekt De Kom zich uit tegen de koloniale overheersing van Suriname door Nederland en stelt dat ook na de afschaffing van de slavernij het kolonialisme ongelijkheid en racisme in stand houdt.

Oudegracht 245 in Utrecht

In de jaren voor de oorlog ontplooit Anton de Kom verschillende activiteiten tegen totalitarisme en onderdrukking. In 1933 neemt hij deel aan het Antifascisme congres (1933) in Utrecht. Dat wordt gehouden in het (later als concertzaal Tivoli bekende) N.V.-huis aan de Oudegracht. Ook is hij aanwezig bij bijeenkomsten van de Liga tegen Imperialisme en Koloniale Overheersing in Den Haag. In de Tweede Wereldoorlog wordt De Koms boek gelijk verboden. Hij blijft schrijven en raakt betrokken bij het verzet. Zo schrijft hij onder andere artikelen voor de illegale communistische krant De Vonk, waarin hij zich tegen de bezetter uitspreekt.

Oranjehotel in Scheveningen

Na zijn arrestatie op 7 augustus 1944 wordt De Kom door de Duitse politie in Scheveningen in de politiegevangenis opgesloten. Hier worden mensen vastgehouden die zich tegen de Duitsers verzetten. De gevangenis krijgt daarom de bijnaam Oranjehotel. Hij zit een week in Einzelhaft: eenzame opsluiting zonder contact met andere gevangenen. Het is een teken dat de nazi’s hem als ‘zwaar geval’ zien. Na een week wordt hij naar het concentratiekamp Vught getransporteerd.

Nationaal Monument Kamp Vught

In Kamp Vught blijft de kwalificatie als ‘zwaar geval’ en de afzonderlijke opsluiting bestaan, en staat hij geregistreerd als politiek gevangene. Via kamp Sachsenhausen, ten noorden van Berlijn, wordt De Kom vervolgens naar het eveneens Noord-Duitse concentratiekamp Neuengamme afgevoerd. Uiteindelijk overlijdt De Kom op 24 april 1945 in het kamp Sandborstel (tussen Bremen en Hamburg) onder erbarmelijke omstandigheden, vijf dagen voordat het kamp door Britse troepen wordt bevrijd.

Nationaal Ereveld in Loenen

Na de oorlog komt Anton de Kom net als veel andere die naar nazikampen afgevoerd waren niet thuis. Zijn familie zit lange tijd in onzekerheid over zijn lot en vraagt om informatie bij het Rode Kruis. Uiteindelijk krijgen ze via een medegevangene te horen dat De Kom zeer waarschijnlijk in april 1945 in kamp Sandbostel aan TBC is overleden. Pas in 1960 wordt zijn lichaam door een Frans onderzoeksteam in een massagraf bij Sandborstel gevonden, en in Loenen op de erebegraafplaats begraven. Daarmee krijgt hij postuum toch erkenning als strijder tegen onrecht en onderdrukking.

Herinneringen aan Anton de Kom vandaag

Tegenwoordig is Anton de Kom een symbool als verzetsstrijder, die zich keerde tegen het kolonialisme, racisme én de Duitse bezetter. De Kom wordt gezien als een revolutionaire denker en heeft een belangrijke plek in de herinneringscultuur zowel in Suriname als in Nederland. Hij is van bijzonder belang voor de identiteitsvorming en trots van onder andere Surinaamse gemeenschappen. Zo beschreef hij in Wij slaven van Suriname Surinaamse helden die streden tegen de koloniale overheersing en beschreef hij het belang van trots op de eigen identiteit:

“Geen volk kan tot volle wasdom komen, dat erfelijk met een minderwaardigheidsgevoel belast blijft.”

De bijzondere betekenis van De Kom blijkt uit verschillende eerbetonen aan zijn adres. Sinds 1983 heet de Universiteit van Suriname in Paramaribo de Anton de Kom Universiteit. Op het universiteitsterrein staan een borstbeeld van De Kom van de Surinaamse kunstenaar Erwin de Vries. De Vries is ook de maker van het Nationaal Monument Slavernijverleden in het Amsterdamse Oosterpark. Op het naar hem vernoemde Anton de Komplein in Amsterdam-Zuidoost staat sinds 2006 een monument voor De Kom, ontworpen door Jikke van Loon.

Op 22 juni 2020 kreeg Anton de Kom een plek aan de geactualiseerde Canon van Nederland. Ter gelegenheid daarvan maakte Hedy Tijn een muurschildering in meerdere panelen bij het Amsterdamse Anton de Komplein. Dit betekende een algemene erkenning van zijn maatschappelijke betekenis. Later dat jaar werd een gedenksteen onthuld in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. De steen in de kerkvloer ligt naast gedenkstenen voor andere schrijvers. Aan de Vrije Universiteit in Amsterdam is in 2023 de Anton de Kom-leerstoel ingesteld. De leerstoel gaat zich richten op de historische verwerking van het Nederlandse slavernijverleden en hoe dit doorwerkt in het heden.