Post 65: Het zwevende Girokantoor in Leeuwarden

Een flink deel van onze leefomgeving is gebouwd en aangelegd in de periode 1965-1990. Deze periode wordt Post 65 genoemd. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) onderzoekt momenteel het jonge erfgoed dat toen is gebouwd. Via verhaallijnen wordt er gekeken naar maatschappelijke ontwikkelingen waarmee deze objecten verbonden zijn. In een serie blogs wordt, aan de hand van exemplarische objecten, de rijkheid van deze maatschappelijke ontwikkelingen inzichtelijk gemaakt.

Al in 1924 automatiseerde de PTT de administratie via ponskaarten en namen ze een voorsprong in het betalingsverkeer voor particulieren. In 1969 werd de succesvolle girobetaalkaart gelanceerd. Dankzij de steeds verdergaande automatisering verliep in 1970 de helft van het girale betalingsverkeer via de Girodienst. Om de groei bij te houden werd er naast het hoofdkantoor in Den Haag in 1956 een nieuwe vestiging in Arnhem geopend. Maar de enorme vraag (meer dan 1000 nieuwe aanmeldingen per dag) maakte een derde kantoor snel nodig. De overheid koos in het kader van het werkgelegenheidsbeleid (spreiding) voor Leeuwarden.

Leeuwarden kende net als de rest van Noord-Nederland een sterk achterblijvende economische ontwikkeling. Naast grote werkloosheid liep de bevolking jaarlijks met enkele honderden terug omdat jongeren elders werk zochten. Buiten het fraaie historische centrum zag de stad er gehavend uit, met veel open plekken waar vroeger bedrijvigheid heerste. De rijksoverheid ontwikkelde daarom in de jaren zestig een economisch stimuleringsbeleid voor het Noorden. Dat was de reden waarom de ministerraad in juni 1971 besloot een nieuw Girokantoor in Leeuwarden te bouwen. Dat zou op korte termijn 300 banen opleveren en uiteindelijk ongeveer 1000. Juist dergelijke kantoorbanen waren nodig in de stad, waar steeds meer jongeren voor mavo-onderwijs kozen. Volgens de burgemeester zou 80% van de banen naar jongeren gaan.

Als architect werd de Fries Abe Bonnema (1926-2001) aangezocht, die al veel woningbouw in Leeuwarden had gerealiseerd. De gemeente stelde een terrein beschikbaar op een kaalgeslagen gebied ten westen van het station aan de rand van de oude stad. Dit hele gebied langs de Lange Marktstraat en Tesselschadestraat zou in de volgende decennia ontwikkeld worden tot grootschalige kantorenwijk, met ook een aantal projecten van Bonnema.

Bonnema ontwierp in zijn beginperiode vooral veel sociale woningbouw in Leeuwarden, onder andere in de door Van den Broek en Bakema ontworpen nieuwe wijk Bilgaard in het noorden van de stad. Hier realiseerde hij een aantal hoogbouwflats in een voor Nederland nieuw tunnelgietsysteem. Na het Girokantoor bouwde hij ook veel kantoren. 

Hij beschouwde zichzelf als een hardcore functionalist. Opdracht en budget kwamen eerst, pas daarna volgde de architectonische uitwerking, die altijd strikt binnen de specificaties bleef. Na een korte, structuralistische periode in de late jaren zeventig ontwikkelde hij vanaf de jaren tachtig een strakke, neomodernistische stijl met heldere vormen in beton, glas en staal.

Het geheel was een spoedproject. Het personeel voor het nieuwe Girokantoor werd vanaf eind 1971 gedeeltelijk overgeplaatst vanuit Arnhem en ondergebracht in een aantal tijdelijke gebouwen. Bonnema werkte nauw samen met de Dienst Gebouwen en de Dienst Esthetische Vormgeving van de PTT. Het nieuwe gebouw moest ongeveer 600 mensen herbergen met daarbij ontvangstruimtes, een bedrijfsrestaurant en een parkeergarage. Vanwege het kleine bouwterrein van 3000 m2 was hoogbouw vereist. Bonnema had pas één kantoor in laagbouw gerealiseerd, de Frieslandbank in Leeuwarden-Bilgaard (1969). Des te verrassender was zijn ongewone oplossing. Om op de begane grond 'speelser' te kunnen bouwen en tegelijk de te bebouwen hoek om stedenbouwkundige redenen zo open mogelijk te laten, maakte hij de kantooretages los van de begane grond. Een dergelijke 'zwevende kantoortoren' was relatief zeldzaam. In de jaren zestig waren er maar een paar in Europa. Medewerkers noemden het 'De Paddenstoel'.

Op vijftien meter hoogte bevindt zich een grote betonnen bak. Hierop rusten aan de rand de betonnen draagkolommen, die de kantooretages aan de buitenkant dragen. Deze constructie is duidelijk ervaarbaar, omdat de verbindingen met de vloeren zichtbaar zijn. De exuberante open betonconstructie met zichtbare sporen van bekisting refereert aan het Brutalisme, de rauw-modernistische betonarchitectuur uit de jaren zestig en zeventig.

[Tekst gaat verder onder de foto]

Monument?

Het opvallend gevormde gebouw werd op 6 mei 1975 geopend en bepaalde de skyline in dit deel van Leeuwarden. Vier jaar later werd het al in Mardurodam opgenomen. Vanaf de jaren 80 kwam er een serie kantoorgebouwen in de directe omgeving. Met name de Avérotoren van 77 meter en de Achmeatoren van 115 meter, beide ook ontworpen door Bonnema, stellen de Girotoren in de schaduw. Inmiddels is het voormalige Girokantoor van Bonnema een gewaardeerd karakteristiek gebouw voor Leeuwarders en onder architectuurliefhebbers wordt het als één van de mooiste brutalistische gebouwen van Nederland beschouwd. De toren bleef lang in handen van de PTT, later Postbank en ING, maar in 2023 is het verkocht aan een ontwikkelaar die er appartementen in wil maken. In 2024 worden de plannen hiervoor bekend gemaakt. Wordt het zo ontwikkeld dat het een een monument kan worden?