Naar een vitaal landelijk gebied

Boeren produceren ingrediënten die de levensmiddelenindustrie verwerkt voor de internationale markt. Zij streven een optimaal economisch rendement na, met een efficiënte bedrijfsvoering, door de overheid bevorderd met ruilverkavelingen, dat leidde tot schaalvergroting. Het aantal agrarische bedrijven in Nederland nam van 1980 tot 2018 met 63% af – de hoeveelheid landbouwgrond slechts met 12%. Binnen een optimale bedrijfsvoering is niet altijd ruimte voor de landschapselementen die het landschap een eigen karakter geven. 

Kringlooplandbouw

Meer consumenten kijken kritisch naar de groenten, fruit, zuivel- en vleesproducten die ze eten. Waar en hoe zijn die geproduceerd? De rijksoverheid stimuleert kringlooplandbouw met het Nationaal Programma Landelijk Gebied en Realisatieplan Visie Landbouw, natuur en voedsel . Ook hebben boeren andere inkomsten, zoals verblijfsrecreatie (kamperen en vakantiehuizen), ambachtelijke streekproducten en natuur- en landschapsbeheer. Kringlooplandbouw biedt kansen voor deze functies in combinatie met een herkenbaar landschap met karakter. Kringlooplandbouw kan helpen het verband tussen voedsel en landschap te herstellen.

Kenmerkende landschapselementen

Dat meerdere functies in het landelijk gebied samenkomen, hoeft niet ten koste te gaan van het bestaande cultuurlandschap. In de NOVI is als richtinggevend principe opgenomen dat bij zulke opgaven de ruimte en het streekeigen karakter van het landschap het uitgangspunt moet zijn. Dit kan dienen als inspiratiebron voor ruimtelijke projecten.

Wat bepaalt het karakter van het landschap? Hoe logisch voort te bouwen de ontwikkeling van het landschap? Daarvoor moet helder zijn welke elementen het specifieke karakter van het gebied dragen. Dit vereist inzicht in de kenmerkende elementen en in hun onderlinge verband. De RCE biedt daarvoor de volgende hulpmiddelen:

• Regionale gebiedsindeling van Nederland met een korte beschrijving van het karakteristieke landschap (Panorama Landschap)
• Gebiedsbiografieën: onderdeel van de NOVI-uitvoeringsagenda is de bevordering van gebiedsbiografieën als onderlegger voor ruimtelijke opgaven en omgevingsagenda’s
• Agrarische landschappenkaart (Kaart agrarische landschappen)

Zichtbare geschiedenis

Ons landschap verandert voortdurend. Het landschap weerspiegelt historische en technische ontwikkelingen. In Noord-Holland bijvoorbeeld ontstonden door turfwinning talloze waterplassen. Door die droog te malen en in te polderen verdween vanaf de zeventiende eeuw het gevaar voor overstroming. Met deze droogmakerijen veroverden windmolens zich een plek in het landschap. Zij waren onmisbaar voor het waterbeheer in droogmakerijen en polders. De intrede van kunstmest, eind negentiende eeuw, maakte het mogelijk een groot deel van de woeste zandgronden in Nederland alsnog te gebruiken als landbouwgrond. Dit veranderde het Nederlandse landschap ingrijpend. Heidevelden en bossen werden omgezet in grootschalige, rationeel verkavelde landbouwgrond: jonge heideontginningen.

Om gevoel te krijgen bij de kenmerkende landschapselementen per regio biedt Panorama Landschap  beknopte regionale beschrijvingen die een indruk geven van de ontwikkelingsgeschiedenis van 78 regio’s in Nederland.

Nieuwe gebiedsfuncties

Het streekeigen karakter van een gebied blijft bewaard door kenmerkende landschapselementen te integreren in nieuwe gebiedsfuncties. Herbestemming van gebouwen kan bijvoorbeeld helpen dat karakter te behouden. Technieken voor hernieuwbare energie zijn in te passen met behoud van het gebiedseigen karakter door bij plaatsbepaling en maatvoering karakteristieke kavelpatronen mee te wegen. Dit vereist maatwerk in een gezamenlijk denken en doen van boeren, burgers en overheden.