Post 65: De Kasbah in Hengelo
Weblog
Op 1 juni 2024 vieren we het vijftigjarig bestaan van de Kasbah: een bijzonder wooncomplex van een bijzondere architect. Piet Blom ontwierp in Hengelo een kleine tweehonderd woningen die als een ‘stedelijk dak’ zijn opgetild boven de begane grond. Hiermee gaf hij een concrete uitvoering aan ideeën over wonen en samenleven die hij in de jaren daarvoor had ontwikkeld.
Dit is Post 65 blog #4. Het hoort bij de verhaallijn Vrijheid en de verhaallijn Groei.
Een flink deel van onze leefomgeving is gebouwd en aangelegd in de periode 1965-1990. Deze periode wordt Post 65 genoemd. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) onderzoekt momenteel het jonge erfgoed dat toen is gebouwd. In een serie blogs zal, aan de hand van exemplarische objecten, de rijkheid van deze maatschappelijke ontwikkelingen inzichtelijk gemaakt worden.
De Jordaan als inspiratie
Blom (1934-1999) is als zoon van een groenteboer geboren en getogen in de Amsterdamse Jordaan. De ervaringen die hij hier opdeed bepaalden zijn latere werk als architect. Blom was zich bewust van de waarde van hechte sociale structuren zoals die in buurten als de Jordaan als vanzelf waren gegroeid. Dit werd versterkt toen hij na de oorlog een aantal jaar als bouwvakker werkte in de uitbreidingswijken in Amsterdam-West. Hij constateerde dat hier geen organische gemeenschap ontstond, door de scheiding van wonen, werken, recreatie en verkeer en de massaliteit van de identieke woningen die hij ‘pakhuizen voor mensen’ noemde. Dit maakte de nieuwe woonomgeving in zijn ogen desolaat en anoniem. Blom vatte het plan op om zelf architect te worden, zodat hij een alternatief zou kunnen bieden voor de ‘onmenselijke’ architectuur van die jaren. Na aan de ambachtsschool bouwkunde te hebben gedaan, ging hij naar de Academie van Bouwkunst in Amsterdam. Daar kreeg hij les van Aldo van Eyck en vielen zijn ideeën over architectuur en samenleving in goede aarde. Al snel vond Blom aansluiting bij de zogenaamde Forum-groep: architecten als Van Eyck en Herman Hertzberger die met enkele gelijkgestemden vanaf 1959 de redactie van het architectuurtijdschrift Forum vormden en daarin ‘het verhaal van een andere gedachte’ en hun ideeën over kleinschalige en humane architectuur uitdroegen. Bloms ideaal was om voor gewone mensen nieuwe architectuur te ontwerpen, die zou leiden tot een klassenloze maatschappij. Met zijn onconventionele architectuurvisie baarde hij in de jaren zestig en zeventig opzien en zou hij binnen de Nederlandse architectuur een geheel eigen plaats innemen.
Een stedelijk dak
De Kasbah was een van de eerste projecten binnen het programma Experimentele Woningbouw, dat Wim Schut als minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening in 1968 had gelanceerd. Ook binnen de overheid bestond onvrede met het ‘volumebeleid’ dat had geleid tot grootschalige en monotone naoorlogse woonwijken. Om de monocultuur en de anonieme vormgeving te doorbreken, kwam er een subsidiepot voor meer variatie en experimenten op het gebied van woning, woonvorm en woonomgeving. Blom zag dit als een uitgelezen kans om zijn ideeën over nieuwe vormen van samenleven en wonen te realiseren. Hij had deze in 1965 uiteengezet in een studie getiteld ‘Wonen als stedelijk dak’. Daarin schetste hij een beeld van een woonomgeving op twee niveau’s: de begane grond was bedoeld voor verkeer, parkeren, openbare voorzieningen en allerlei sociale activiteiten die eigen zijn aan het stedelijk leven. Dit noemde hij de leefstad. Daarboven bevond zich het woondak met eigen woonstraten, speelpleintjes en wegen naar leveranciers. De twee niveau’s zouden met elkaar zijn verbonden door liften, roltrappen en hellingbanen.
Voor mensen die we niet persoonlijk kennen
Veel van deze ideeën zien we terug in het ontwerp voor de Kasbah dat Blom in 1969 maakte. Hij had een stad voor ogen waar alle functies door elkaar zouden lopen, zoals in de Noord-Afrikaanse kasba’s of, dichter bij huis, de Jordaan. In zijn toelichting bij het plan, getiteld ‘Woningen voor honderden mensen die we niet persoonlijk kennen’, wees hij op het probleem van ordening als je verschillende beroepsgroepen en gezinssamenstellingen bij elkaar wil brengen. In gebruikelijke bouwvormen moeten dan ook nog tuinen, trottoirs, wegen, garages, parkeerplaatsen, plantsoenen, winkels, scholen etc. een plek krijgen. Daarom had Blom met de woningen niet de gebruikelijke rijtjes gemaakt, maar ‘een dak tussen de hemel en de stad’. Met zijn ‘kasbahmethode’ introduceerde hij naar eigen zeggen een systeem van ‘driedimensionale ruimtelijke ordening’, dat dé oplossing voor de woningnood zou kunnen bieden omdat de woningdichtheid drie tot vier keer hoger was dan in andere nieuwbouwwijken. Verschillende typen woningen moesten zorgen voor een gevarieerde samenleving, waarin plaats was voor alleenstaanden en gezinnen, werknemers en zelfstandige ondernemers, studenten en hoogleraren. De Kasbah kon volgens Blom een levendige buurt worden, waarin een koppeling van wonen en werken mogelijk was omdat de woningen voldoende ruimte zouden bieden en men in de leefstad op de begane grond een eigen nering kon inrichten.
Woonmentaliteit
Bloms plan voor de Kasbah was het meest grensverleggende van de voorstellen die tot dan toe voor het programma Experimentele woningbouw waren ingediend en kwam in aanmerking voor subsidie. Het was aanvankelijk bedoeld voor het centrum van Hengelo, maar werd uiteindelijk gerealiseerd in de noordoostelijke buitenwijk Groot Driene. Op 6 april 1972 gaf, inmiddels oud-minister, Wim Schut het officiële startsein voor de bouw. Op ruim twee hectare werden 184 woningwetwoningen gebouwd. Er waren vier typen woningen, die van elkaar verschilden wat betreft ‘woonmentaliteit’: een ‘semiwoning’, dat wil zeggen een atelierwoning die ook kon worden gebruikt als appartement voor studenten; een woning ‘voor het jonge gezin dat nog zuinig wil leven’; een variant van de normale middelgrote woning met drie à vier slaapkamers; en een combinatie van deze typen in de vorm van een woning met atelier. Elke woning had een woon- en een slaapverdieping, die met een vide en trap in open verbinding met elkaar stonden. Het derde type had een groot open vertrek op de verdieping, een ‘slaapschuur’ die naar eigen idee kon worden ingedeeld. Afgezien van de ‘semiwoning’ hadden alle woningen een dakterras van vijf bij zes meter.
Piet Blom Museum
Ondanks een recordbedrag aan subsidie per woning waren de huren veel hoger dan begroot, waardoor het complex vooral werd bewoond door hogere inkomensgroepen en jonge tweeverdieners. Blom dacht dat door vrijgeven van de leefruimte op de begane grond de hogere bouwkosten van het ‘stedelijk dak’ eenvoudig konden worden terugverdiend. Al tijdens de bouw van het complex werden op de begane grond, behalve een gemeenschappelijke tuin, kleine winkels en bedrijfsruimten gerealiseerd. Voor de andere voorzingingen werd een stichting opgericht, wat in 1977 resulteerde in de realisatie van wijkcentrum De Tempel. Hieraan droegen bewoners van de Kasbah financieel bij. Sinds 2013 is op de begane grond ook het Piet Blom Museum gevestigd.
De Kasbah staat op de longlist van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed om een Post 65 Rijksmonument te worden.
Bekijk een korte documentaire uit 1974 over Piet Blom en zijn Kasbah Project.
Bronnen
- S. Hiddema, Piet Blom en de kunst van het bouwen, Groningen 1984
- J. Hengeveld, Piet Blom, s.l., s.a. [2008]
- Wijkcentrum De Tempel detempel-hengelo.nl
- Piet Blom Museum pietblommuseum.nl