Post 65: De eerste moskee van Nederland
Weblog
Vanaf de jaren zestig ontstond door ontzuiling, toegenomen vrijheid en de komst van immigranten ruimte voor de uitoefening van andere geloofsovertuigingen dan de christelijke, bijvoorbeeld de islamitische. Het duurde echter tot 1976 voordat het eerste als moskee gebouwde gebedsgebouw in Nederland werd geopend. De Yunus Emre Moskee in Almelo was een participatief project waarin Turkse inwoners in eerste instantie zelf aan de slag gingen, ondersteund door de lokale bevolking, bedrijven en de rijksoverheid.
Een flink deel van onze leefomgeving is gebouwd en aangelegd in de periode 1965-1990. Deze periode wordt Post 65 genoemd. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) onderzoekt momenteel het jonge erfgoed dat toen is gebouwd. Via verhaallijnen wordt er gekeken naar maatschappelijke ontwikkelingen waarmee deze objecten verbonden zijn. In een serie blogs wordt, aan de hand van exemplarische objecten, de rijkheid van deze maatschappelijke ontwikkelingen inzichtelijk gemaakt.
Dit is Post 65 blog #6: De Yunus Emre Moskee in Almelo, het eerste als moskee gebouwde gebedsgebouw in Nederland. Het hoort bij verhaallijn: Vrijheid
De eerste Moskee?
De Yunus Emre Moskee in Almelo was niet de eerste maar de derde moskee in Nederland. Het was wel de eerste die volledig vanaf de ontwikkeling als herkenbare moskee werd gebouwd en waarvan de opening tot de nationale dagbladen en televisiejournaals doordrong. De eerste Nederlandse moskee, geopend op initiatief van de Pakistaanse moslimgemeenschap in Den Haag in december 1955, werd niet als een moskee herkend. Het gebouw leek meer op een Hollands rijtjeshuis. Tien jaar later, toen er een minaret bij werd geplaatst, beseften veel omwonenden pas dat het een moskee was. Een tweede moskee werd in 1956 gebouwd voor de Molukkers bij hun onderkomen in Balk. Het was een barak in stijl met de rest van het kamp en bestaat niet meer.
[Tekst gaat verder onder de foto]
Gemoderniseerde Turkse islam
In de jaren zestig begon textielfabriek Nijverdal-Ten Cate in Almelo sterk te groeien. Er kwamen ook buitenlandse arbeiders, eerst Spanjaarden en Italianen. Toen zij vanwege de aantrekkende economie in hun thuislanden veelal weer vertrokken kwamen er Turken, vooral afkomstig uit de streek rond Denizli, bekend om zijn textielindustrie.
In 1972 ontstond enige onrust, omdat er te weinig gebedsruimte was. Na een gesprek met Dirk Slettenhaar, het hoofd personeelszaken van Nijverdal-Ten Cate, werd duidelijk dat de Turkse arbeiders een eigen, echte moskee wilden. Slettenhaar steunde dit van harte en zette een constructie-comité op van zes Turken en drie Nederlanders. Bedrijfsvertaler Türkur Atabek was een van de leden. Hij was een voormalig Turks luchtmachtofficier, en volgde de lijn van Diyanet, de door Atatürk opgezette organisatie die een gemoderniseerde Turkse islam voorstond. Diyanet propageerde ook in het buitenland de bouw van moskeeën met westerse invloeden, losjes refererend aan pre-Ottomaanse voorbeelden.
Sengün Türkeri, voorzitter van de Yunus Emre Moskee:
"Het verhaal van deze moskee moet doorverteld worden. Het is belangrijker dan de moskee zelf. We hebben samen deze moskee gebouwd, met iedereen in Almelo. We zijn vanaf het begin er geweest voor de hele gemeenschap"
Modern versus traditie
Besloten werd dat bedrijfsarchitect Gerrit Pelgrum de moskee zou ontwerpen. Türkur Atabek werd zijn adviseur. Hij waarschuwde er voor dat sommige Turkse werknemers het liefst een traditioneel, volgens de Ottomaanse principes vormgegeven moskee zouden willen. Atabek vroeg Diyanet om een voorstel, maar het opgestuurde ontwerp werd door het comité inderdaad te modern gevonden. Daarna vroeg Atabek zijn vader, een ambtenaar in de provincie waarin Denizli lag, naar een voorbeeld van een traditioneel Turks-Anatolischee dorpsmoskee. Dit werd de basis voor Pelgrums eerste ontwerp. Een gebouw van baksteen en aan de buitenkant wit gepleisterd, met een groen dak. Voor de detaillering had Pelgrum advies gekregen van verschillende mensen uit de Turkse gemeenschap in Almelo. Daarnaast had hij wat algemene werken over Turkse moskeebouw bestudeerd. Op verzoek van het comité voegde hij een lage koperen koepel – een traditioneel element – toe.
[Tekst gaat verder onder de foto]
Participatie voor financiering
Voor de bouw was 100.000 gulden nodig. De Turkse gemeenschap ging hier zelf voor collecteren, in eerste instantie binnen haar eigen gelederen bij Nijverdal-Ten Cate. Atabek en Slettenhaar zagen de hele onderneming als een middel om het contact tussen de Turkse arbeiders en de Almelose bevolking te versterken. In september 1972 werd het project aan de pers gepresenteerd, die enthousiast berichtte. Het comité werd uitgebreid met verschillende Almeloers, mensen uit het bedrijfsleven en leden van de Raad van Kerken.
In oktober werd de Stichting 'Turkse Moskee Twente te Almelo' opgericht, met zowel leden uit de Almelose gemeenschap met een Nederlandse achtergrond alswel leden uit de Turks-Almelose gemeenschap. Dit vooral omdat het ministerie van VROM dan volgens de wettelijke regeling 30% van de bouwkosten zou kunnen betalen. Eind november diende de stichting het plan in bij de gemeente. Burgemeester en wethouders waren zo enthousiast, dat ze een locatie dicht bij het centrum wilden. De gemeente vroeg advies aan een welstandscommissie. Die wees het plan gedecideerd af als “postkaartarchitectuur”; men wilde een meer “Nederlands” ontwerp.
[Tekst gaat verder onder de foto]
Een Esthetische Commissie wees het plan gedecideerd af als “postkaartarchitectuur”; men wilde een meer “Nederlands” ontwerp.
Nationale kwestie
In augustus 1973 namen Slettenhaar en Atabek, architect Pelgrum mee op een dienstreis naar Izmir en Istanbul. Pelgrum zag naar eigen zeggen tientallen moskeeën in de stad en op het platteland. Hij sprak ook met Turkse ontwerpers en deed veel praktische ideeën op. Ze kochten twee Turkse halve manen ter bekroning van de hoogste punten van de moskee. Pelgrum maakte een nieuw ontwerp en het plan werd opnieuw ingediend. Maar weer had de welstandscommissie bezwaren. Ditmaal drukten burgemeester en wethouders echter door. Volgens hen mochten esthetische bezwaren de religieuze emancipatie van de Turkse minderheid niet langer in de weg staan. In maart 1974 werd de bouwvergunning eindelijk verleend.
De moskee in Almelo was inmiddels ook een nationale aangelegenheid geworden. De opening op 27 januari 1975 werd dan ook verricht door minister Boersma van Sociale Zaken en door Çankarde, de Turkse ambassadeur in Nederland. Volgens Boersma was het gebouw een uitdrukking van de eigen identiteit van de Turkse gemeenschap in Nederland. De opening werd uitgezonden op de nationale televisie.
Yunus Emre
Ondanks krimp in de textielindustrie en een grote ontslaggolf bij Nijverdaal-Ten Cate, groeide de Turkse gemeenschap in Almelo in de jaren zeventig verder en werd al snel gesproken over uitbreiding van de moskee. Er kwam een plan voor een aanbouw met een ruimte voor Koranlessen aan kinderen en vergader- en kantoorruimte. Architect Haverkamp ontwierp een uitbouw aan de voorzijde in dezelfde stijl als het hoofdgebouw en in november 1982 was de uitbreiding gereed.
In 1983 werd de moskee officieel lid van Diyanet. Leden moesten hun moskee vernoemen naar een Turkse politicus of kunstenaar en de moskee heette vanaf dat moment Yunus Emre Moskee (naar een 14e-eeuwse Turkse dichter). De moskee bleef tot op de dag van vandaag een belangrijk sociaal maatschappelijk punt voor de islamitische bevolking in Almelo. Niet alleen door duizenden islamieten die het bezoeken tijdens het vrijdaggebed, maar ook als plek voor bijvoorbeeld huiswerkbegeleiding of als thuis voor verschillende jongerenorganisaties.
Monument
Tussen 1988 en 2000 kwamen er drie uitbreidingen met onder meer een winkeltje, een café, een transparant dak en een steeds grotere gebedsruimte, ontworpen door de Bedri Sevinçsoy. De uitbreidingen bereikte haar grenzen en in 2015 werd besloten tot de bouw van een geheel nieuwe en grotere moskee vlakbij de Yunus Emre Moskee.
In juli 2023 werd de Yunus Emre als eerste moskee onderdeel van het Grootste Museum van Nederland bestaande uit kerken, kathedralen, synagogen en tempels, een initiatief van Museum Catharijneconvent. In 2024 zal de nieuwe moskee open gaan waarmee zich de vraag opdringt; hoe nu verder met de oude moskee die zo belangrijk was voor de gemeenschap in Almelo? In ieder geval zal het Grootste Museum van Nederland de Yunus Emre moskee gaan helpen met historisch onderzoek en het opzetten van tentoonstellingsruimtes die het verhaal vertellen over de geschiedenis van de moskee.
Bronnen
- Luister naar de podcast die podcast platform Platte Grond hier samen met de RCE over maakten: 'Een moskee op een ansichtkaart'.
- Foto's van de moskee op het Fotoarchief van de Historische Kring Almelo.
- E.R. Roose, Een Architectuurgeschiedenis van de Yunus Emre Moskee in Almelo, presentatie december 2023
- Yunus Emre Moskee - Het Grootste Museum van Nederland
- J. Rath e.a., Nederland en zijn Islam: een ontzuilende samenleving reageert op het ontstaan van een geloofsgemeenschap, Amsterdam 1996
- T. Sunier, “Constructing Islam: Places of Worship and the Politics of Space in The Netherlands”, Journal of Contemporary European Studies, december 2005, pp. 317-334